Orde Militar de Sant'Iago da Espada

A Orde Militar de Sant'Iago da Espada foi fundada como orde militar en Cáceres, en 1170, foi fundada por Pedro Fernández de Castro por autorización do rei Fernando II de León e Galiza, marido da infanta D. Urraca de Portugal, filla do rei Afonso Henriques e Dna. Mafalda de Sabóia. A sede da Orde en Castela foi trasladada posteriormente a Uclés e a súa devoción ao Apóstolo Santiago Maior.^[6]

En 1172 a Orde foi introducida en Portugal, acudindo en auxilio do rei D. Afonso Henriques.

A Orde foi confirmada polo Papa Alexandre III en 1175 e os seus estatutos foron aprobados polo Papa Inocencio III no IV Concilio de Letrán en 1215, transformándose nunha orde relixiosa.

A Orde de Sant'Iago xogou un papel activo na chamada Reconquista da Península Ibérica, e concretamente na expulsión dos musulmáns do Algarve. A súa primeira sede en Portugal foi o Mosteiro de Santos-o-Velho, en Lisboa, trasladándose posteriormente a Alcácer do Sal e posteriormente a Mértola.

Os cabaleiros portugueses da Orde de Sant'Iago continuaron a obedecer ao Mestre castelán da Orde até 1288 cando, no reinado do rei Dinis I, o papa Nicolás IV concedeu a exención da obediencia mediante a Bula Pastoralis officii. Despois procedeuse á elección do primeiro Mestre portugués, que foi D. João Fernandes.

As sucesivas protestas dos reis casteláns levaron de novo á suxeición da Orde portuguesa á de Castela, con decisións contraditorias de varios Papas, até que, en 1452, o Papa Nicolás V, mediante a Bola Ex apostolice sedis, recoñeceu definitivamente a autonomía da Orde en Portugal e recoñecido como Mestre ao Infante D. Fernando, Duque de Viseu e de Beja, tamén Mestre de Avis.

En 1482 a sede da Orde foi trasladada ao Castelo de Palmela, que acabou asociado á Orde. O último Mestre de Sant'Iago antes da unión dos Mestres coa Coroa en 1551, no reinado de D. Xoán III, foi D. Jorge de Lencastre, duque de Coímbra, fillo ilexítimo de D. Xoán II, que reformula o Orde con novos estatutos e foi enterrado na Igrexa do Castelo de Palmela.

A Raíña D. María I por Carta de Lei de 1789 decretou a integración da insignia de Sant'Iago na Banda das Tres Ordes e transformou a Orde en honorífica, determinando que "os despachos em beneficio de Pessoa que sirva na magistratura até ao lugar de Desembargador dos Aggravos da Casa da Supplicação inclusivé, será o Habito de Sant-Iago”, dispondo ademais que “alem dos Magistrados, serão premiados com esta Ordem outros Serviços que pareçam dignos della, segundo a qualidade, e importancia das Pessoas, dos Empregos, e dos Serviços””.^[7]

O rei Lois I por Alvará Régio (Real Carta) do 31 de outubro de 1862 deu un ámbito totalmente diferente á Orde de Sant'Iago, que entón foi designada como “Antiga, nobilissima e esclarecida ordem de S. Tiago do merito scientifico, litterario e artistico” e determinou que destinaría a agraciar o “merecimento pessoal e relevantes serviços prestados ás sciencias, ás lettras e ás boas artes, tanto em ensino público, como em obras escriptas e obras artisticas”.^[8]

A Orde de Sant'Iago extinguiuse, xunto coas demais Ordes, a excepción da Torre e da Espada, tras a implantación da República. Só o 6 de decembro de 1918 ^[9] durante o mandato do presidente Sidónio Pais, restableceuse a Orde, determinándose que “a Ordem de S. Tiago da Espada é destinada a premiar, em nacionais ou estrangeiros, o mérito scientífico, literário ou artístico”.^[8]

O Gran Collar da Orde Militar de Sant'Iago da Espada foi creado pola reforma de 1962, e estaba destinado a honrar os Xefes de Estado. Os elementos escollidos para o colar, as vieiras, fan referencia ao símbolo do patrón da antiga Orde, Santiago Maior.

A Orde Militar de Sant'Iago da Espada ten por obxecto distinguir o mérito literario, científico e artístico. ^[10]

O colar, a banda, a placa e a medalla son insignias da Orde de Sant'Iago da Espada. A miniatura e a roseta son tamén insignias da Orde.^{[11] [12]}

O distintivo da Orde Militar de Sant'Iago da Espada é unha cruz en forma de espada, de esmalte vermello, remate de ouro, que descansa sobre dúas palmas entrelazadas, de esmalte verde, remate de ouro, coa lenda “Ciências, Letras e Artes”, en maiúsculas douradas sobre listel de esmalte branco.

A cor da Orde é o violeta.

Ao grao de Grande-Colar pertence un colar formado por vieiras, suspendidas en dobre cadea. No centro, unha vieira maior, flanqueada por dous golfiños. O colar, todo de ouro, ten pendente e encadeado por unha coroa de loureiro cos seus froitos, a cruz da Orde, en esmalte violeta e perfilada en ouro, rodeada por un festón de follas de loureiro cos seus froitos, atado con cintas cruzadas nas partes superiores e laterais, tamén en ouro.

Os graos de Grã-Cruz, Grande-Oficial, Comendador e Oficial encaixan nun colar esmaltado en ouro formado, alternativamente, por coroas de loureiro de esmalte verde afroitado e perfiladas, e distintivos da Orde. Colgante e unido por unha coroa de loureiro, semellante aos anteriores, levará o distintivo, que será, como o colar, de ouro esmaltado.

Os Cavaleiros e Damas están equipados cun colar de prata esmaltada, no restante idéntico aos colares dos graos de Grã-Cruz a Oficial.

A banda está reservada para os graos Grande-Colar e Grã-Cruz

Para o Grand Necklace, a banda está feita de seda violeta, colocada sobre o ombreiro de dereita a esquerda, cunha cruz no lazo, idéntica ao colgante do colar.

Para a Grã-Cruz, a banda está feita de seda violeta, levada polo ombreiro de dereita a esquerda, co distintivo colgando sobre o arco.

O Grande-Colar está provisto dunha placa de ouro esmaltada en raios, cunha cruz no centro idéntica ao colgante do colar.

Os graos de Grã-Cruz e Grande-Oficial encaixan nunha placa de ouro esmaltada en raios, tendo no centro un círculo de esmalte branco cargado co distintivo da Orde, rodeado por unha coroa circular de esmalte vermello, contida en filetes de ouro, coa lenda Ciências, Letras e Artes, en maiúsculas de ouro, todo rodeado dunha grilanda de loureiro dourado.

Os Comandantes reciben unha placa de prata esmaltada, doutro xeito idéntica ás dos graos de Gran Cruz e Grande Oficial.

Os Oficiais e Cavaleiros levan unha medalla co distintivo da Orde colgante dunha coroa de loureiro de esmalte verde perfilada e afroitada en ouro, suspendida dunha cinta violeta, cunha fibela dourada. No caso dos Oficiais, ten unha roseta da cor da cinta da fibela.

As señoras agraciadas levan arcos en lugar de medallas. O arco presenta unha roseta no nó para o título de oficial, sendo sinxelo para as damas.

A miniatura e o rosetón son tamén insignias da Orde.

A miniatura, idéntica para todos os graos, consiste na insignia en miniatura suspendida dunha pequena cinta de seda violeta.

O rosetón, na cor da Orde, ten as seguintes diferenzas: rosetón cun galón de ouro interior para un Grande-Colar, rosetón cun galón de ouro para unha Grã-Cruz, roseta con galón de ouro e prata para un Grande-Oficial, roseta cun galón de prata para o Comandante, roseta sinxela para Oficial e cinta sen rosetón para Cabaleiro ou Dama.

O Presidente da República é inherentemente Gran Mestre de todas as ordes honoríficas portuguesas. ^[5]

Como nas outras ordes honoríficas portuguesas, a Orde Militar de Sant'Iago da Espada ten dúas categorías de membros: titulares e honorarios. Son titulares os cidadáns portugueses galardoados coa Orde, e os cidadáns e institucións estranxeiras e os lugares nacionais ou estranxeiros condecorados con honras son honoríficos.^[13]

Comprende os seguintes seis graos, en orde decrecente de preeminencia:^[14]

• Grande-Colar (GColSE)
• Grãn Cruz (GCSE)
• Grande Oficial (GOSE)
• Comandante (ComSE)
• Oficial (OSE)
• Cabaleiro (CvSE) / Dama (DmSE)

En 1962 creouse o grao de Gran Collar, o grao máis alto da Orde.

Como noutras ordes honoríficas portuguesas, o título de Membro de Honra (MHSE) pódese atribuír a institucións e localidades. ^[15]

Ademais dos cidadáns nacionais, os cidadáns estranxeiros tamén poden recibir esta orde. ^{[16] [17]}

Como chanceler do Conselho de Antigas Ordes Militares, que inclúe a Orde Militar de Sant'Iago da Espada, o expresidente da Asemblea da República Jaime Gama foi nomeado en 2016,^[18] tendo sido renovado en 2021. ^[19] Jaime Gama sucedeu ao tenente xeneral Vasco Rocha Vieira, que exerceu como chanceler de 2011 a 2016.^[20]

O Gran Collar é o grao máis alto da Orde Militar de Sant'Iago da Espada, que normalmente se outorga aos Xefes de Estado. É utilizado polo Presidente da República como Gran Mestre da Orde. Adóitase outorgar aos Xefes de Estado como segunda condecoración (anteriormente condecorada co Gran Collar da Orde do Infante D. Henrique ) ou sendo o primeiro galardón como sinal de distinción especial. Na actualidade, ademais do Gran Mestre, a Orde Militar de Sant'Iago da Espada conta con 16 Grandes Collares, todos de honra. ^[21]

• Marcelo Rebelo de Sousa, presidente da República Portuguesa (2016)

O único Estado nación con dous grandes colares honorarios é Austria (2009 e 2019).

• Rei Xoán Carlos I de España (1978)
• Raíña Isabel II do Reino Unido (1979)
• Raíña Margarida II de Dinamarca (1992)
• Emperador Akihito do Xapón (1993)
• Presidente Joaquim Chissano de Mozambique (1997)
• Presidente Fernando Henrique Cardoso do Brasil (1997)
• Presidente Arnold Rüütel da Estonia (2006)
• Rei Carlos XVI Gustavo da Suecia (2008)
• Rei Harold V da Noruega (2008)
• Rei Abdullah II da Xordania (2009)
• Presidente Heinz Fischer da Austria (2009)
• Gran-Duque Henrique do Luxemburgo (2010)
• Rei Mohamed VI de Marrocos (2016)
• Presidente Alexander van der Bellen da Austria (2019)

Desde a súa restauración en 1918, están rexistrados 2086 membros da Orde Militar de Sant'Iago da Espada. ^{[16] [17]} [nota 2]

Entre os 1316 membros titulares hai 1 Gran Collar, 124 Grandes Cruces, 228 Grandes Oficiais, 381 Comandantes, 364 Oficiais e 218 Cabaleiros ou Damas. ^[16]

Entre os 770 socios de honra atopamos 31 Grandes Collares, 119 Grandes Cruces, 98 Grandes Oficiais, 241 Comandantes, 157 Oficiais 70 Cabaleiros e Damas, ademais de 54 Socios de Honra, 51 entidades portuguesas e 3 entidades estranxeiras. ^[17]

Entre os distinguidos ^{[16] [17]} coa Orde Militar de Sant'Iago da Espada atópanse as seguintes personalidades, institucións e localidades:

• Orde de Santiago, para unha contextualización histórica da Orde militar medieval.
• Imperial Ordem de Sant'Iago da Espada, orde brasileira creada a partir da antiga orde real portuguesa.

• Sección da Orde Militar de Sant'Iago da Espada na páxina web oficial da Presidencia da República Portuguesa
• http://www.ordens.presidencia.pt/ordem_militar_santiago.htm
• http://www.revistamilitar.pt/modules/articles/article.php?id=149