Lingua persa
O persa ou parsi[11] (فارسی, fārsī) é unha lingua irania occidental, pertencente á rama das linguas iranias da subdivisión das linguas indoiranias da familia indoeuropea. O persa é unha lingua pluricéntrica falada e usada oficialmente en Irán, Afganistán e Taxiquistán en tres variedades estandarizadas mutuamente intelixibles, chamadas persa iraniano (coñecida oficialmente como persa),[12][13][14] persa dari (coñecida oficialmente como dari dende 1964)[15] e persa taxico (coñecida oficialmente como taxico dende 1999).[16][17] Tamén é falada nativamente na variedade taxica por unha poboación significativa dentro de Uzbekistán,[18][19][20] así como noutras rexións cunha historia dentro da esfera cultural do Grande Irán. Escríbese oficialmente dentro de Irán e Afganistán co alfabeto persa, unha derivación da escritura árabe, e dentro de Taxiquistán co alfabeto taxico, unha derivación do alfabeto cirílico.
| Persa فارسی / Fārsī | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | /fɒrˈsi/ | |
| Falado en: | Irán[1] Afganistán[1] (como dari) Taxiquistán[1] (como taxico) Uzbekistán (como taxico) [2] Iraq[3] Turkmenistán[4] Rusia[5][6] Acerbaixán[7] | |
| Rexións: | Asia occidental meridional | |
| Total de falantes: | 81 000 000 (2022) Xunto cos falantes como segunda lingua: 130 millóns[7] | |
| Familia: | Indoeuropea Indoiranias Iranias Iranias occidentais Iranias occidentais setentrionais Persa | |
| Escrita: | Escrita perso-arábiga. O taxico utiliza o alfabeto cirílico | |
| Status oficial | ||
| Lingua oficial de: |  Irán (como persa)[8] Afganistán (como dari) Taxiquistán (como taxico) Rusia (en Daguestán como tati)[9] | |
| Regulado por: | Academia da Lingua e Literatura Persa (Irán) Academia de Ciencias de Afganistán (Afganistán) Instituto Rudaki de Lingua e Literatura (Taxiquistán) | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | fa | |
| ISO 639-2: | per (B), fas (T) | |
| ISO 639-3: | fas | |
| SIL: | prs | |
| Mapa | ||
 | ||
| Status | ||
 | ||
O persa moderno é unha continuación do persa medio, unha lingua oficial durante o Imperio Sasánida (224–651), que á súa vez é unha continuación do persa antigo, que foi usado durante o Imperio Aqueménida (550–330 BCE).[21][22] Orixinouse na provincia da Fars (rexión de Persia) no suroeste de Irán.[23] A súa gramática é semellante á de moitas linguas europeas.[24]
Ao longo da historia, o persa foi considerado prestixioso por varios imperios centrados en Asia Occidental, Asia Central e Asia Meridional.[25] O persa antigo está testemuñado no antigo cuneiforme persa en inscricións de entre os séculos VI e IV a.C. O persa medio está testemuñado en alfabeto arameo (pahlavi e maniqueo) nas inscricións do zoroastrismo e do maniqueísmo entre os séculos III e X. A nova literatura persa rexistrouse por primeira vez no século IX, despois da conquista musulmá de Persia, adoptando dende entón a escritura persoárabe.[26]
O persa foi a primeira lingua en romper o monopolio do árabe na escritura do mundo musulmán, sendo a poesía persa unha tradición en moitas cortes orientais.[25] Como afirmou o erudito británico David G. Hogarth, "Nunca un cativo capturou ao seu captor dunha maneira máis rápida e sutil que o árabe por Persia".[27] Foi usado oficialmente como lingua da burocracia incluso por falantes non nativos, como os otománs en Anatolia,[28] os mogois no sur de Asia e os paxtos en Afganistán. Influíu nas linguas faladas nas rexións veciñas e mesmo máis aló, incluíndo outras linguas iranias, as linguas turcas, o armenio, o xeorxiano e as linguas indoarias. Tamén exerceu certa influencia no árabe,[29] ao tempo que tomou prestado moito vocabulario durante a Idade Media.[21][24][30][31][32][33]
Hai aproximadamente 110 millóns de falantes de persa en todo o mundo, incluíndo persas, luris, taxicos, hazaras, azarís iranianos, kurdos de Irán, baluchis, tats e aimaqs. O termo persófono tamén se pode usar para referirse a un falante de persa.[34][35]
Clasificación
O persa é membro do grupo iranio occidental das linguas iranias, que constitúen unha rama das linguas indoeuropeas na súa subdivisión indoirania. As propias linguas iranias occidentais divídense en dous subgrupos: as linguas iranias do suroeste, das que o persa é a máis falada, e as linguas iranias do noroeste, das que o kurdo e o baluchi son as máis faladas.[36]
Ortografía
Aínda que utiliza o mesmo alfabeto árabe que a lingua árabe, o persa engade 4 letras, e cambia a forma doutras 2. As 4 letras adicionais no persa son:
| Son | Forma | Nome en Unicode |
| /p/ | پ | Peh |
| /ʧ/ (ch) | چ | Tcheh |
| /ʒ/ (zh) | ژ | Jeh |
| /ɡ/ | گ | Gaf |
As letras con forma diferente son:
| son | letra árabe orixinal | letra persa modificada | nome |
| /k/ | ك | ک | Kaf |
| /j/ y /i:/, ou raramente /a:/ | ي / ى | ی | Ye |
As marcas diacríticas que se utilizan no alfabeto árabe ou harakat, úsanse tamén para o persa, aínda que algunhas delas teñen distinta pronunciación. Por exemplo, en árabe Damma pronúnciase como /u/, mentres que en persa se pronuncia coma /o/.
O alfabeto persa tamén engade a noción de pseudo-espazo ao alfabeto árabe, chamado Zero Width Non-Joiner (ZWNJ) co estándar Unicode. Actúa coma un espazo que desconecta dúas letras adxacentes que, doutra banda, estarían xuntas, pero non ten unha extensión visual.
Outra característica remarcable é que moitas palabras persas con raíz de procedencia árabe se escriben de distinta forma que a palabra árabe da que proceden. Alef con Hamza debaixo (إ) sempre cambia a Alef (ا), Te Marbuta (ة) normalmente, pero non sempre, cambia a Te (ت) ou He (ه), e as palabras que utilizan varias hamzas escríbense con outro tipo de hamza (coma مسؤول que se converte en مسئول).
Outras linguas coma o paxtó ou o urdú asimilaron esas nocións e, en ocasións, estendéronas con novas letras ou signos de puntuación.
Fonoloxía
O contraste funcional entre vogais parece radicar entre as longas {/i:/, /u:/, /ɑ:/} e as curtas {/e/, /o/, /æ/}. Polo tanto, parece posible representar as vogais coma segue {/i:/, /u:/, /a:/} y {/i/, /u/, /a/}. Tamén nótese que /tʃ/ e /dʒ/ son africadas, non oclusivas. O siguinte cadro é unha adaptación de Structural Sketch of Persian Arquivado 16 de maio de 2008 en Wayback Machine.. Pode que el lector necesite caracteres do A.F.I. para ver caracteres fonéticos.
anteriores | posteriores | |
| pechadas | i: | u: |
| medias | e | o |
| abertas | æ | ɑ: |
Consoantes
labial | alveolares | palatais | velares | glotais | |
| xordas oclusivas | p | t | tʃ | k | ʔ |
| sonoras oclusivas | b | d | dʒ | g | |
| xordas fricativas | f | s | ʃ | x | h |
| sonoras fricativas | v | z | ʒ | ɣ | |
| nasais | m | n | |||
| líquidas | l, r | ||||
| semivogais | j |
| Fonema | son (en IPA) | letra | Romanización | Exemplo(s) |
|---|---|---|---|---|
| /p/ | [p] | پ | p | پارسی |
| /b/ | [b] | ب | b | بانو |
| /t/ | [t] | ت , ط | t | توران |
| /d/ | [d] | د | d | دنيا |
| /k/ | [k] | ک | k | كشور |
| /g/ | [g] | گ | g | گروه |
| /ʔ/ | [ʔ] | ء , ع | ' , Ø | معنا، جزء |
| /tʃ/ | [tʃ] | چ | ch, č, c | چوب |
| /dʒ/ | [dʒ] | ج | j, ǰ | جوان |
| /f/ | [f] | ف | f | فارسی |
| /v/ | [v] | و | v | ويژه |
| /s/ | [s] | س , ص, ث | s | سايه |
| /z/ | [z] | ز , ذ , ض , ظ | z | آزاد |
| /ʃ/ | [ʃ] | ش | sh, š | شاه |
| /ʒ/ | [ʒ] | ژ | zh, ž | پژوهش |
| /x/ | [x] | خ | kh, x | خانواده |
| /ɣ/ | [ɣ] | غ , ق | gh, q, ġ | باغ |
| /ɣ/ | [ɢ] | غ , ق | q, gh | قلم |
| /h/ | [h] | ه , ح | h | حال |
| /m/ | [m] | م | m | نام |
| /n/ | [n] | ن | n | نان |
| /l/ | [l] | ل | l | لب |
| /ɾ/ | [ɾ] | ر | r | ايران |
| /ɾ/ | [r] | ر | r | رستوران |
| /j/ | [j] | ی | y | يا |
Exemplos
| Tradución | Palabra | Pronunciación estándar |
|---|---|---|
| terra | خاک | khâk |
| ceo | آسمان | âseman |
| arroz | برنج | berenj |
| auga | آب | âb |
| fogo | آتش | âtash |
| home | مرد | mard |
| muller | زن | zan |
| xantar, comer | خوردن | khordan |
| beber | نوشیدن | noushidan |
| grande | بزرگ | bozorg |
| pequeno | كوچک | kuchak |
| noite | شب | shab |
| día | روز | ruz |
| ti | تو | to |
| meu | ام | -am |
Notas
Véxase tamén
Outros artigos
Bibliografía
- Obras citadas
- Frye, Richard Nelson (1984). Handbuch der Altertumswissenschaft: Alter Orient-Griechische Geschichte-Römische Geschichte. Band III,7: The History of Ancient Iran. C.H. Beck. ISBN 978-3-406-09397-5.
- Kuhrt, A. (2013). The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period. Routledge. ISBN 978-1-136-01694-3.
- Modelo:The Cambridge History of Iran
- Paul, Ludwig (2000). "Persian Language i. Early New Persian". Encyclopædia Iranica, online edition. New York.
- Perry, John R. (2005). A Tajik Persian Reference Grammar: Handbook of Oriental Studies 2. Boston: Brill. ISBN 90-04-14323-8.
- Perry, John R. (2011). "Persian". En Edzard, Lutz; de Jong, Rudolf. Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. Brill Online.
- Schmitt, Rüdiger (2000). The Old Persian Inscriptions of Naqsh-i Rustam and Persepolis. Corpus Inscriptionum Iranicarum by School of Oriental and African Studies. ISBN 978-0-7286-0314-1.
- Spuler, Bertold (2003). Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India, and Early Ottoman Turkey. Pustaka Nasional Pte Ltd. ISBN 978-9971774882.
- Bibliografía adicional