Endosulfán

O endosulfán utilizouse na agricultura en todo o mundo para controlar as pragas de insectos, como as de aleiródidos, áfidos, cicadélidos, escaravello da pataca e piéridos das verduras.^[11] Debido ao seu característico modo de acción, é útil no tratamento das resistencias; porén, como non é específico, pode causar un impacto negativo en insectos beneficiosos.^[12] Porén, considérase que é só moderadamente tóxico para as abellas do mel,^[13] e menos tóxico para elas que os insecticidas organofosfatos.^[14]

A Organización Mundial da Saúde estimou que a produción anual mundial era de 9.000 toneladas (t) a inicios da década de 1980.^[15] Desde 1980 a 1989, o consumo mundial era de 10.500 toneladas ao ano, e na década de 1990 o seu uso incrementárase a 12.800 toneladas ao ano.

O endosulfán é un derivado do hexaclorociclopentadieno e quimicamentre similar á aldrina, clordano e heptaclor. Prodúcese pola reacción de Diels-Alder do hexaclorociclopentadieno con cis-buteno-1,4-diol e a subseguinte reacción do aduto con cloruro de tionilo. O endosulfán técnico é unha mestura 7:3 de estereoisómeros, designados α e β. O α- e β-endosulfáns son isómeros configuracionais orixinados pola estereoquímica piramidal do xofre tetravalente. O α-endosulfán é o máis estable termodinamicamente dos dous, así, o β-endosulfán convértese irreversiblemente na forma α, aínda que a conversión é lenta.^[16][17]

O endosulfán considérase responsable de moitos incidentes de evelenamento por pesticidas arredor do mundo por ONGs que se opoñen ao uso de pesticidas.^[18] É tamén un xenoestróxeno, é dicir, unha substancia sintética que imita ou potencia o efecto dos estróxenos, e pode actuar como perturbador endócrino, causando danos reprodutivos e de desenvolvemento en animais, incluíndo humanos.^[19] Tamén actúa como inhibidor da aromatase.^[19] Discútese se o endosulfán pode ser carcinóxeno. Con respecto á inxestión por parte dos consumidores de endosulfán de residuos presentes na comida, a Organización da Agricultura e Alimentación das Nacións Unidas concluíu que a exposición a longo prazo a comida con este produto é improbable que supoña unha preocupación para a saúde pública, pero a exposición a curto prazo pode exceder a dose de referencia aguda.^[20]

O endosulfán é agudamente neurotóxico tanto para os insectos coma para os mamíferos, incluíndo humanos. A EPA dos EUA clasifícao na categoría I: "Moi agudamente tóxico" baseándose nun valor de LD₅₀ de 30 mg/kg para as femias de ratas,^[14] mentres que a Organización Mundial da Saúde clasifícao na clase II: "Moderadamente perigoso" baseándose nunha LD₅₀ de 80 mg/kg na rata.^[21] É un antagonista dunha canle de cloruros regulada por GABA, e un inhibidor dunha ATPase de Ca²⁺, Mg²⁺. Ambos os encimas están implicados na transferencia de impulsos nerviosos. Entre os síntomas de envelenamento agudo están a hiperactividade, tremores, convulsións, falta de coordinación, cambaleo, dificultade respiratoria, náuseas e vómitos, diarrea e en casos graves, inconsciencia.^[22] Documentouse que doses de só 35 mg/kg causan a morte ás persoas,^[23] e moitos casos de envelenamento subletal causaron danos cerebrais permanentes.^[22] Os traballadores das granxas con exposición crónica ao endosulfán están en risco de ter erupcións e irritación da pel.^[14]

A dose de referencia aguda da EPA para a exposición dietaria ao endosulfán é de 0,015 mg/kg para adultos e 0,0015 mg/kg para os nenos. Para a exposición dietaria crónica, as doses de referencia da EPA son 0,006 mg/(kg·día) e 0,0006 mg/(kg·día) para adultos e nenos, respectivamente.^[14]

Theo Colborn, un experto en perturbación endócrina, considera o endosulfán como un perturbador endócrino coñecido,^[24] e tanto a EPA coma a Axencia de Substancias Tóxicas e Reistro de Enfermidades dos EUA consideran que o endosulfán ten o potencial de ser un perturbdor endócrino. Numerosos estudos in vitro documentaron o seu potencial para perturbar hormonas e estudos en animais demostraron a súa toxicidade reprodutiva e no desenvolvemento, especialmente nos machos.^[14][22] Varios estudos documentaron que actúa como un antiandróxeno en animais.^[19][25] O endosulfán afecta aos ciclos de muda dos crustáceos, que son importantes procesos biolóxicos controlados fisioloxicamente de modo endócrino esenciais para o crecemento e reprodución dos crustáceos.^[26] As doses ambientalmente relevantes de endosulfán igualan a dose segura da EPA de 0,006 mg/kg/día e afectan a expresión xénica en ratas femias de xeito similar aos efectos dos estróxenos.^[27] Non se sabe se o endosulfán é un teratóxeno humano (un axente que causa defectos conxénitos), aínda que ten efectos teratoxénicos significativos en ratas de laboratorio.^[28] Unha avaliación de 2009 concluíu que a perturbación endócrina en ratas occorre só a doses de endosulfán que causan neurotoxicidade.^[29]

Algúns estudos documentaron que o endosulfán pode tamén afectar o desenvolvemento humano. Os investigadores que estudaron os nenos de moitas aldeas do distrito de Kasargod, Kerala, India, ligaron a exposición ao endosulfán con retardos na madureza sexual en varóns. O endosulfán era o único pesticida que se utilizara nas plantacións de anacardio nas aldeas durante 20 anos, e contaminara o medio ambiente das aldeas. Os investigadores compararon os habitantes das aldeas cun grupo de control de rapaces dunha aldea demograficamente similar na que non había unha historia de contaminación polo uso do endosulfán. En relación co grupo de control, os rapaces expostos tiñan altos niveis de endosulfán nos seus corpos, nivei máis baixos de testosterona e retardos na chegada á madureza sexual. Os defectos conxénitos do sistema reprodutor masculino, incluíndo o criptorquidismo, eran tamén máis frecuentes no grupo de estudo. Os investigadores concluíron que "os resultados do noso estudo suxiren que a exposición ao endosulfán en rapaces varóns pode atrasar a madureza sexual e interferir coa síntese de hormonas."^[30] Noutros estudos de poboacións expostas ao endosulfán observouse tamén un aumento da incidencia do criptorquidismo.^[31][32]

Un estudo de 2007 do Departamento de California de Saúde Pública atopou que as mulleres que vivían preto de campos de cultivo tratados con endosulfán e o pesticida organoclorado relacionado dicofol durante as primeiras oito semanas de embarazo é varias veces máis probale que dean a luz nenos con autismo.^[33] Porén, unha avaliación de 2009 concluíu que a epidemioloxía e os estudos con roedores que suxiren efectos na reprodución dos machos e o autismo están abertas a outra interpretacións, e que a toxicidade reprodutiva e no desenvolvemento en ratas occorre só a doses de endosulfán que causan neurotoxicidade.^[29]

O endosulfán non está na lista dos carcinóxenos posibles ou probables coñecidos da EPA, a IARC, ou outras axencias. Ningún estudo epidemiolóxico liga a exposición ao endosulfán especificamente co cancro en humanos, mais ensaios in vitro mostraron que o endosulfán pode promover a proliferación de células de cancro de mama humanas.^[34] As evidencias de carcinoxenicidade en animais son mixtas.^[22]

Un estudo de 2016^[35] do Departamento de Bioquímica, do Instituto Indio da Ciencia de Bangalore publicou na revista Carcinogenesis, que o endosulfán inducía especies reactivas do oxíxeno nunha concentración e de maneira dependente do tempo que orixinaba roturas de dobre febra no ADN e tamén atoparon que favorecía unha reparación do ADN errónea.

O endosulfán é un contaminante ambiental moi espallado. É un composto químico semivolátil e persistente ante os procesos de degadacióin ambientais. Está suxeito a un transporte atmosférico de longa distancia, é dicir, pode viaxar a longas distancias desde onde se utilizou. Así, ocorre en moitos compartimentos ambientais. Por exemplo, unn informe de 2008 do Servizo Nacional de Parques de EUA atopou que o endosulfán contamina comunmente o aire, auga, plantas e peixes dos parques nacionais nos EUA. A maioría destes parques están lonxe das áreas onde se usa o endosulfán.^[36] O endosulfán atopouse en lugares remotos como o océano Glacial Ártico, así como na atmosfera da Antártida.^[37] Este pesticida tamén se detectou no po procedente do deserto do Sáhara recollido no Caribe despois de que atravesou todo o Atlántico.^[38] Este composto é un dos pesticidas organoclorados máis abundantes na atmosfera global.^[37]

Este composto degrádase formando sulfato de endosulfán, endosulfán diol, e endosulfán furano, todos os cales teñen estruturas similares ao composto parental e, de acordo coa EPA, "son tamén unha preocupación toxicolóxica… As vidas medias estimadas para os residuos tóxicos combinados (endosulfán + sulfato de endosulfáno) [vai] de aproximadamente 9 meses a 6 anos." En solos, o sulfato de endosulfán é a miúdo o composto dominante. ^[39][40]

A EPA afirmou que "baseándose en estudos de laboratorio sobre o comportamento no medio ambiente, os estudos de disipación nos campos terrestres, modelos dispoñibles, estudos de monitorización e literatura publicada, pode concluírse que o endosulfán é un composto químico moi persistente que pode permanecer no medio ambiente por longos períodos de tempo, especialmente en medios ácidos." A EPA tamén chegou á conclusión de que "o endosulfán ten un potencial relativamente alto para bioacumularse nos peixes."^[14] Tamén é tóxico para os anfibios; atopáronse niveis baixos en cágados.^[41]

En 2009 o comité de científicos expertos da Convención de Estocolmo concluíu que "o endosulfán é probable, como resultado do seu transporte ambiental a longa distancia, que orixine efectos adversos significativos na saúde humana e ambientais, polo cal a acción global está xustificada."^[42] En maio de 2011, o comité da Convención de Estocolmo aprobou a recomendación da eliminación da produción e uso do endosulfán e os seus isómeros en todo o mundo. Esta estaba, non obstante, suxeita a certas excepcións. En conxunto, isto levará á súa eliminación dos mercados globais.^[43]

• CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards
• 2009 Environmental Justice Foundation report detailing impacts of Endosulfan, highlighting why it should be banned globally
• Resources on Endosulfan, India Environment Portal
• Levels of endosulfan residues on food in the U.S. Arquivado 17 de xullo de 2011 en Wayback Machine.
• Endosulphan Vítimas en Kerala Arquivado 2011-01-01 en Wayback Machine.
• Protect Endosufan Network
• State of endosulfan, Down To Earth Arquivado 16 de outubro de 2013 en Wayback Machine.
• Interim report on endosulfan submitted by expert committee to the Supreme Court of India, 4 de agosto de 2011
• Weeping wombs of Kasaragod Tehelka Magazine, Vol 8, Issue 18, Data 07 de maio de 2011