گویش هراتی

در گویش هراتی پافشاری بسیار کمی بر تلفظ فتحه وجود دارد و می‌شود گفت که دگرگونی فتحه به کسره از برجسته‌ترین ویژگی‌های گویش هراتی است. برای نمونه، بیشتر نام‌های عربیِ مردان، که بر وزن «فَعیل» هستند بر وزن «فِعیل» گفته می‌شوند، مانند:

• مَتین ← مِتین

درواقع، فتحهٔ نخستِ واژه‌های یک‌بخشی (تک‌هجایی) به‌آسانی در گویش هراتی گفته می‌شود، مانند دَر، سَر، هَر، قَهر، شهَر و…، ولی هنگامی که واژه دوبخشی یا بیشتر باشد، در گویش هراتی، فتحهٔ حرف نخست، نه کاملاً تبدیل به کسره، بلکه همانند عرب‌ها، به صورت آوایی میان فتحه و کسره گفته می‌شود:

• هَر + ی = هِری؛
• سَر + ی = سِری؛
• دَر+ ی = دِری؛
• شَهر+ ی = شِهری.

در گویش هراتی، حرف آخر برخی کلمات چهار حرفی که حرف سوم آنها حرکت کشیده (او، آ، ای) و حرف آخر آنها ساکن است حذف می‌شود.برای مثال

• بشین = بِشی
• همین = هَمی
• کدام = کدوم = کِدو

تلفظ برخی از ضمایر مفعولی در گویش هراتی با فارسی معیار متفاوت است.

مِ (me) = من

ای (i) = این

شِما (šemâ) = شما

اوشو (unâ) = آن‌ها

ایشو (inâ) = این‌ها، ایشان

اینجی (inji) یا اینجیگا (injigâ) = اینجا

اونجی (unji) یا اونجگا (unjegâ) = آنجا

• اشاره به نزدیک مفرد

• اشاره به نزدیک جمع

• اشاره به دور مفرد

• اشاره به دور جمع

اول شخص مفرد

• ـُم (om) مثال: گفتُم

دوم شخص مفرد

• ی (i) مثال: گفتی

سوم شخص مفرد

• ـَک (ak) مثال: گفتَک (البته در اغلب موارد کلمهٔ «گفت» استعمال می‌شود)

اول شخص و دوم شخص جمع

اول شخص و دوم شخص جمع در گویش هراتی به یک صورت تلفظ می‌شود و تشخیص آن بستگی به جمله دارد.

• ـِم (em) مثال گفتِم = گفتیم یا گفتید

سوم شخص جمع

سوم شخص جمع در گویش هراتی مانند اول شخص مفرد در فارسی معیار تلفظ می‌شود.

• ـَم (am) مثال = گفتَم

تلفظ ماضی ساده در گویش هراتی بدین صورت است که به‌جای می (mi) از مِ (me) استفاده می‌شود.

• مِگُم (megom) = می‌گویم
• میگی (mi gi) = می‌گویی
• مِگِه (mege) = می‌گوید
• مِگِم (megem) = می‌گوییم
• مِگِن (megen) = می‌گویید
• مِگَن (megan) = می‌گویند

در گویش هراتی تأکید زیادی بر استفاده از وجه التزامی است. مثال:

• بِرفتُم (bereftom) = رفتم

در برخی موارد به‌جای افزودن بِ (be) از بُ (bo) و بی (bi) استفاده می‌شود.

• بُگفت (bogoft) = بِگفت
• بییاماده (biyâmâde) = بیامده (آمده‌است)

درواقع، در بیشتر افعال زمان ماضی ساده، حرف «ب» اضافه می‌شود.

• بِرفتم (bereftom) = رفتم
• بُگفتی (bogofti) = گفتی
• بخورد (boxord) = خورد

گویش هراتی برخلاف گویش های شرقی زبان فارسی دارای دو زمان گذشته مستمر و حال ملموس است. این دو زمان در گویش هراتی با مفهومی کاملاً یکسان و ساختاری متفاوت با فارسی ایران وجود دارد.

برای ساختن این دو زمان در گویش هراتی به‌جای استفاده از فعل کمکی داشتن از کلمهٔ هی (hey) استفاده می‌شود.

• گذشته مستمر: هی مِرِفتُم (hey mereftom)= داشتم می‌رفتم
• حال ملموس: هی مِزِنِه (hey mezene) =دارد می‌زند

برخلاف لهجه‌های دیگر شرقی فارسی در گویش هراتی استفاده از مصدرهای جعلی برای ساختن افعال ساده مرسوم است. به‌طور مثال افعالی چون رقصیدن در فارسی هرات کاملاً مرسوم است، درصورتی‌که در لهجه‌ای چون لهجهٔ کابلی جمله‌ای مانند «من می‌رقصم» گنگ و حتی تعجب‌برانگیز است و معمولاً از افعال مرکبی چون من رقص می‌کنم استفاده می‌شود.

پسوند جمع ها در گویش هراتی اغلب به‌صورت آ (â) تلفظ می‌شود.

کتابا (ketâbâ) = کتاب‌ها

کتابُم (ketâbom) = کتابَم

کتابتُ (ketâbto) = کتابُت

کتابِیو (ketâbeyo) = کتابَش

کتابما (ketâbmâ) = کتابمان

کتابشِما (ketâbšemâ) = کتابِتان

کتابِنا (ketâbenâ) = کتابِشان

تلفظ ادات پرسش در گویش هراتی تفاوت کمی با سایر لهجه‌های زبان فارسی دارد. مانند:

• کی (ki) = که
• چی (Ci) = چه
• کُ (Ko) = کو…

درهنگام استفاده از ادات پرسش به‌همراه فعل سوم شخص مفرد، معمولاً فعل به‌صورت یه (ye) تلفظ می‌شود.

• چه‌است ← چییه (Ciye)

استثنای این قاعده در ترکیب که با فعل سوم شخص مفرد است که در این‌جا فعل به‌صورت نه (ne) تلفظ می‌شود.

• که است ← کینه (kine) (در لری نیز که است این‌گونه تلفظ می‌شود)

واژه‌های فراوانی در هراتی وجود دارد که معمولاً در فارسی معیار مرسوم نیست بسیاری از این واژگان در دیگر گویش‌های زبان فارسی و به‌ویژه گویش‌های شرق ایران و غرب افغانستان نیز وجود دارد. نمونه:

فارسی معیار ← ببین

هراتی و شیرازی ← سیکو (seyko، برگرفته از: سِیر کن)

• آمخته (عادت کرده)
• پِنوم (پنهان)
• سیوا (جدا)
• لَکتو (آویزان)
• کلیز (زنبور)
• کلیز خمبه (زنبور گاوی، زنبور سرخ آسیایی)
• چِغُک (coγok) = گنجشک
• سبست (یونجه)
• سیپک سیپک زدن: ورجه وورجه کردن
• خودِی: همراه با (خودی رحیم برو: همراه رحیم برو)
• خو: خود
• چاشت: ظهر
• مِگری: باید
• اِستوندن: ستاندن
• شو: شب
• پُلوش داغ (puluš dâγ) = نقره‌داغ
• حکته (hekete) = حکایتِ
• دیکی = دهاتی

نسبت‌های خانوادگی:

• خُسُر = پدرزن یا پدرشوهر
• خُشو = مادرزن یا مادرشوهر
• خُشلوچه = خواهرزن یا خواهرشوهر
• خُسر بوری = برادرزن یا برادرشوهر

در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شده‌است:

• â = مانند حرف آ در واژهٔ آبادان
• a = مانند حرف ا در واژهٔ احمد
• e = مانند حرف ا در واژهٔ ابراهیم
• c = چ
• i = مانند حروف ای در واژه ایران
• š = ش
• q = ق
• γ = غ
• o = تلفظ حرف اُ در واژهٔ امید
• u = تلفظ حرف و در واژهٔ کوچه
• x = خ
• ž = ژ

• فارسی دری
• هرات