زبان جغتایی

واژه جغتایی به خانات جغتای (۱۲۲۵ تا ۱۶۸۰ میلادی) مرتبط است که از نوادگان پسر دوم چنگیز خان به نام جغتای بودند.^[۴] بیشتر ترک‌های جغتایی و تاتارها، که به این زبان سخن می‌گفتند، ادعا داشتند که از نسل جغتای خان بودند که اتفاقی بعید است^{[نیازمند منبع]}

جغتایی در سال ۱۹۲۴ به عنوان بخشی از مراحل آمادگی برای تأسیس جمهوری شوروی ازبکستان، رسماً «ازبکی باستان» نامیده شد^{[۵][۶][۷][۸][۹]} که طبق نظر ادوارد ای. آلورث «تحریف ناشایسته تاریخ ادبی منطقه» بود و از آن برای ازبک نامیدن نویسندگانی همچون علی‌شیر نوایی استفاده می‌شد.^[۱۰][۱۱] از این زبان گاه با «ترکی» یا «سارت» نیز یاد می‌شود.^[۹] در چین نیز گاه به آن «اویغوری باستان» می‌گویند.^[۱۲]

جغتایی یکی از زبان‌های ترک‌تبار است که در اواخر قرن ۱۵ پدیدار شد.^[۷]: 143 این زبان به شاخه قارلقی از خانواده زبان‌های ترکی تعلق دارد و از ترکی میانه، که زبان میانجی آسیای میانه بود، با تأثیرات واژگانی بسیار از عربی و فارسی پدید آمده‌است. گونه ادبی آن بر اساس دو گونه ادبی پیشین ترکی میانه، قره‌خانی و خوارزمی بود. می‌توان این زبان را به سه دوره تقسیم کرد:

1. جغتایی پیشاکلاسیک (۱۴۰۰–۱۴۶۵).
2. جغتایی کلاسیک (۱۴۶۵–۱۶۰۰).
3. جغتایی پساکلاسیک (۱۶۰۰–۱۹۲۱).

دوره نخست یک دوره گذار است که میان گونه‌های باستانی و زبان نوین جغتایی قرار دارد. دوره دوم با انتشار نخستین دیوان علی‌شیر نوایی آغاز شد و نقطه اوج ادبیات جغتایی به‌شمار می‌رود. پس از آن دوره سوم است که در آن زبان به دو شاخه تقسیم می‌شود. یکی شاخه‌ای که متمایل به حفظ زبان جغتایی کلاسیک نوایی است و دیگری که بر پایه گونه‌های گفتاری محلی شکل گرفته و از زبان نوایی دور شده‌است.

ازبکی و اویغوری دو زبان امروزی هستند که نواده جغتایی و نزدیک‌ترین گونه‌ها به آن به‌شمار می‌روند. ازبک‌ها جغتایی را به عنوان ریشه زبان خود و ادبیات آن را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و ملی خود در نظر می‌گیرند. در سال ۱۹۲۱ در ازبکستان در اتحاد جماهیر شوروی، ابتدا نظر بر آن بود که جغتایی به عنوان زبان ملی و حکومتی جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان انتخاب شود، اما وقتی مشخص شد که این زبان برای این منظور بسیار باستانی است، زبان ادبی جدیدی بر اساس مجموعه‌ای از گویش‌های ازبکی جایگزین شد.

اتنولوگ استفاده از واژه «جغتایی» را در افغانستان برای توصیف گویش «تکه» زبان ترکمنی رایج می‌داند.^[۱۳] تا قرن هجدهم جغتایی زبان اصلی ادبی در ترکمنستان و همچنین بیشتر مناطق ترک‌زبان آسیای میانه بود.^[۱۴] در حالی که جغتایی تا حدودی بر زبان ترکمنی تأثیر داشته‌است، این دو زبان به شاخه‌های مختلف خانواده زبان‌های ترکی تعلق دارند.

الفبای جغتایی بر اساس الفبای فارسی است و در ازبکستان Kona Yëziq (خط کهن) نام دارد. حروف الفبای آن به صورت زیر است:

• فهرست زبان‌های ترکی
• زبان ازبکی
• زبان فارسی

• لغت‌نامهٔ دهخدا - جغتائی
• لغت‌نامهٔ دهخدا - امیر علیشیر نوائی
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - ادبیات ترکی
• ترکی جغتای در دانشنامهٔ ایرانیکا
• فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ، میرزا مهدی استرآبادی، ویرایش روشن خیاوی، نشر مرکز، تهران: ۱۳۷۴

پروژهٔ ویکی‌پدیا زبان جغتایی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.

• Russian imperial policies in Central Asia
• Chagatai language at دانشنامه ایرانیکا
• An introduction to Chaghatay by Eric Schluessel, Maize Books; University of Michigan Publishing 2018 (A self study, open access textbook with graded lessons)
• https://vtvestnik.kz/languages.html^{[پیوند مرده]}