ازبکها
اُزبِکها یکی از اقوام ترکتبار آسیای میانه هستند. ازبکها بیشینهٔ جمعیت ازبکستان را تشکیل میدهند و در درهٔ فرغانه که شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان میشود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمالغربی افغانستان نیز جمعیت کمی دارند. ازبکها به زبان ازبکی از خانوادهٔ زبانهای ترکیتبار سخن میگویند و بیشتر آنها مسلمانان سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. از میان اقوامی که تحت حاکمیت شوروی بودند، ازبکها دچار کمترین همگونسازی فرهنگی روسی (روسیسازی) شدهاند؛ و اغلب زبان ازبکی را بهعنوان زبان نخست خود میشناسند.[۱۵]
Oʻzbeklar Ўзбеклар اۉزبیکلر | |
---|---|
![]() جمعیت ازبکها در سراسر جهان | |
کل جمعیت | |
ح. ۳۵ میلیون[نیازمند منبع] | |
مناطق با جمعیت چشمگیر | |
![]() | ۲۷٫۷ میلیون (۲۰۲۱)[۱] |
![]() | ۳٫۵ میلیون (۲۰۲۱)[۲] |
![]() | ۹۷۰٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۳] |
![]() | ۸۴۵٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۴] |
![]() | ۶۱۷٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۵] |
![]() | ۵۵۸٬۰۰۰[نیازمند منبع] |
![]() | ۳۶۰٬۰۰۰ (۲۰۱۸)[۶] |
![]() | ۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۲)[۷] |
![]() | ۱۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۸)[۸] |
![]() | ۷۰٬۰۰۰ (۲۰۱۹)[۹] |
![]() | ۴۵٬۰۰۰[نیازمند منبع] |
![]() | ۲۲٬۴۰۰[۱۰] |
![]() | ۱۴٬۸۰۰[نیازمند منبع] |
![]() | ۵٬۷۶۳ (۲۰۲۳)[۱۱] |
![]() | ۲٬۴۰۰ (۲۰۲۱)[۱۲] |
![]() | ۵۶۰[۱۳] |
زبانها | |
دین | |
عمدتاً اسلام[۱۴] مسیحیت بیدینی | |
قومیتهای وابسته | |
اویغورها و سایر مردمان ترک |
منشأ ژنتیکی
جمعیت امروزی ازبکها نشان دهنده درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی میباشند. هنگامی که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همینطور چندین حمله شدید از ناحیه مغولها تحت تأثیر قرار گرفت. بر اساس مطالعات اخیر ژنشناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبکها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغولها است.[۱۶]
تاریخچه
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Muhammad_Shaybani.jpg/200px-Muhammad_Shaybani.jpg)
نام و نسب او را محمدشاه بخت خان بن بوداق سلطان بن ابوالخیر بن دولت شیخ بن ابراهیماغلن بن فولاداوغلن بن منگوتیمور بن باداکول بن جوجی خان بن چنگیز خان گفتهاند. خاندان شیبانی ابتدا در سیبری ساکن بودند و در ناحیه تیومن فرمانروایی میکردند. یک قسمت عمده از این شعبه تحت فرماندهی شیبک خان به ماوراءالنهر کوچ کردند و امرای تیموری را از بین برده، دولت ازبکها را در آن نواحی تأسیس نمودند.
شیبکخان به نام جدش «شیبانی» تخلص میکرد. وی مردی بسیار دلیر و جنگجو، خودخواه و متعصب بود. در سال ۸۷۹ خ (۹۰۶ ق) شهر سمرقند و قسمتی از ماوراءالنهر را از یکی از نوادگان تیمور لنگ گرفت و به سلطنت نشست و از آن پس تا سال ۸۸۶ خ (۹۱۳ ق) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر و سراسر خراسان و استرآباد را از دست بازماندگان سلطان حسین بایقرا و دیگر جانشینان تیموری به در آورد و از مغرب و جنوب با ولایت عراق عجم، کرمان و یزد که در قلمرو شاه اسماعیل یکم صفوی بود همسایه شد.
شیبکخان در زمینه مذهب تسنن تعصب وافر داشت و با شیعه صفوی به سختی دشمن بود و به شاه اسماعیل به چشم دشمن مینگریست و او را در نامهها تحقیر میکرد. شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ خ (۹۱۶ ق) با لشکر ۱۷ هزارنفری قزلباشان به خراسان تاخت و شیبکخان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را با حیله از قلعه بیرون کشید و به جنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد در سه فرسنگی مرو میان دو حریف درگرفت، پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک خان بهوسیله سرداری با شهرت بهادری به نام عزیزاقا بزچلویی (کمیجانی) کشته شد. شیبک خان و ۵۰۰ نفر از همراهانش در چهاردیواری محصور شدند و خان در زیر سم اسبان لشکر خود پایمال گردید.
نگارخانه
- نگارهای از دو خان ازبک در شمال افغانستان کنونی، ۱۸۴۲ (میلادی)
- جنگجوی مسلح ازبک، دوره صفویه[۱۸]
- یک مرد ازبک در شمال افغانستان
- مرد ازبک
- ثریا دلیل خانم سیاستمدار ازبک
جستارهای وابسته
منابع
- دائرةالمعارف فارسی
- ویکیپدیای انگلیسی