Zuia

Zuia Gorbeiaren magalaren inguruan dago, eta Arabako mendirik altuenera igotzeko abiapuntua da. Arrato eta Badaiakoa udalerriaren muga naturalak dira, eta aipatzekoa da haranaren erdialdean dagoen Atxabal-Oroko mendigunea.

Udalerria zeharkatzen duen ibai nagusia Baias ibaia da.

• Iparraldean: Orozko (Bizkaia).
• Hegoaldean: Gasteiz eta Badaiako Sierra Bravako Komunitatea.
• Ekialdean: Zigoitia.
• Mendebaldean: Amurrio eta Urkabustaiz.

Esaten da Erdi Aroko ganboatar eta oinaztarren arteko gatazka odoltsuek Zuian izan zutela sorrera^[4].

Zuiako udalerria honako 13 herriez osatua dago, biztanleen kopuruaren arabera:

1. Murgia (udalburua): 1.169 biztanle 2007an.
2. Sarria: 310 bz.
3. Bitoriano: 255 bz.
4. Ametzaga: 245 bz.
5. Markia: 68 bz.
6. Domaikia: 61 bz.
7. Gillerna: 49 bz.
8. Lukiano: 49 bz.
9. Jugo: 47 bz.
10. Aperregi: 44 bz.
11. Zarate: 33 bz.
12. Altube*: 29 bz.
13. Ziorraga*: 13 bz.

(* Altube —lehen Monreal de Zuya gisa ere ezaguna— eta Ziorraga auzo gisa har daitezke, ez baitute kontzeju izaerarik.)

• 
  Murgiko erdigunearen ikuspegia, eliza nabarmen.
• 
  Ametzaga herria.
• 
  Domaikiako San Bartolome elizako erretaula, estilo flandriarreko lan ikusgarria.
• 
  Jugoko San Martin eliza.
• 
  Iturrate jauregia, Sarria.

XX. mendearen lehen erdia gorabeherarik gabe igaro zen Zuiako populazioari dagokionez. 1950eko hamarkadatik aurrera, ordea, populazioak beherako joera hartu zuen, gehienbat Gasteiz eta Bilbo hirietarako izandako emigrazioaren ondorioz.

1980ko hamarkadatik aurrera, garraiobideak hobetzearen eta hirietako etxebizitzen prezio altuen ondorioz, jende berria iritsi zen udalerrira, batez ere Murgira eta haren inguruetara. Horrek populazioa handitzea eragin zuen. Hala ere, populazio berri horren gehienak ez zuen lanik egiten udalerrian, Gasteizen baizik, eta udalerria lo-hiri bihurtu zen biztanle horientzat.

Zuiako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Hauek izan dira Zuiako azken alkateak:

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 14 Gasteiz (geltokia) Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) Izarra⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 3 Amurrio Urduña Tertanga • Delika • Artomaña • Aloria • Urduña (geltokia) • Lekamaña • Saratxo • Inoso • Ziorraga • Baranbio • Lezama • Larrinbe • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Urduña⁠ 5 Urduña Izarra Murgia Gopegi Urduña (suhiltzaileak) • Apregindana • Untzaga • Uzkio Urkabustaiz • Oiardo • Goiuri • Beluntza • Ziorraga • Altube • Gillerna • Lukiano • Aperregi • Donamaikia • Jugo • Bitoriano • Zarate • Markia • Sarria • Olano • Letona • Zaitegi Urduña Izarra Murgia Gopegi

Zuiako hizkuntza nagusia euskara izan da XIX. mende arte; bertako hizkera mendebaleko euskararen aldaera zen, eta XX. mendean atzerakada nabarmena izan zuen, erabat galtzeraino. Mende haren azken laurdenean abiatutako berreskuratze prozesuaren ondorioz, gaur egun zuiarren % 48,7 inguru da euskalduna, eta hiztun horiek biltzeko asmoz sortua da Bidabarri euskara taldea.

• Gorbeiako Natura Parkea.
• Oroko Santutegia, Bitoriano ondoan dagoena, Atxabal-Oro haitzen parean (896 m). Eraikin nagusia XVI. mendekoa da.
• Jugatxiko baseliza, Jugotik gertu dagoena. Aisialdigunea du alboan, Arabako Foru Aldundiarena den parkean.
• Eztiaren museoa, Murgiko Oregi etxean dago.
• Bitorianoko 17. zenbakia duen baserria, XVII. mendekoa, Eusko Jaurlaritzak monumentu izendatua^[16].

• Jose Santos Intxaurregi (17??-1811), jugoar merkataria, Buenos Airesen politikaria izandakoa.
• Luis Alava Sautu (1890-1943), murgiar politikaria, fusilatua.
• Javier Ruiz de Larrinaga (1979 - ), ametzagar ziklo-krosslaria.
• Elena Loyo (1983-), atleta.
• Mikel Landa (1989-), murgiar txirrindularia.

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Gasteiz eta Araba Erdialdeko eremu funtzionala
• Gorbeialdea
• Badaiako Mendilerroko Erkidegoa

• Zuiako udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) Zuia Auñamendi entziklopedian
• "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB).