Taurus (konstelazioa)

Taurus konstelazioaren eta zezen baten arteko identifikazioa oso aspaldikoa da, eta, zalantzarik gabe, Kalkolitikokoa da, eta, agian, baita Goi Paleolitokoa ere. Michael Rappenglückek, Municheko Unibertsitatekoak, uste du Taurus Lascauxeko kobazuloetako Zezenen Aretoko labar-pintura batean irudikatuta dagoela (K. a. 15.000ko data du gutxi gorabehera), Pleiadeekin batera^[2][3]. "Zazpi ahizpa" izena Pleiadeentzat erabili da kultura askotako hizkuntzetan, Australia, Ipar Amerika eta Siberiako talde indigenak barne. Horrek iradokitzen du izenak antzinako jatorri komuna izan dezakeela^[4].

Taurusek udaberriko ekinokzioaren puntua adierazten zuen Kalkolitikoan eta Lehen Brontze Aroan, K. a. 1700 arte. Ondoren, ondoko Aries konstelaziora lekualdatu zen. Pleiadeak Eguzkitik hurbilago zeuden K.a. XXIII. mende inguruko udaberriko ekinozioan. Babiloniako astronomian, konstelazioa GU₄.AN.NA (𒀯𒄞𒀭𒈾), "Zeruko Zezena" bezala agertzen zen MUL.APINen^[5]. "Babiloniarrek beren zodiakoa lehen aldiz ezarri zutenean, udazkeneko ekinokzioa Tauron zegoela" esan den arren^[6], MUL.APINeko oholtxoek adierazten dute^[5] ekinozio hori "soldatapekoa" (Aries modernoa) izeneko konstelazio babilonikoak markatzen zuela^[7].

Gilgamexen epopeia babiloniar zaharrean, Ixtar jainkosak Taurus, Zeruko Zezena, Gilgamex hiltzera bidaltzen du bere aurrerapenak errefusatzeagatik^[8]. Enkiduk zezenaren atzealdea erdibitu zuen eta hankak zerura jaurti zituen, Hartz Handia eta Hartz Txikia izenez ezagutzen ditugun konstelazioak sortuz. Batzuek Gilgamex Orion ondoko konstelazioan kokatzen dute, Taurusi borrokan balego bezala aurre eginez^[9]; beste batzuek, berriz, ekinokzioan irten eta konstelazioa garaitzen duen Eguzkiarekin identifikatzen dute. Mesopotamiar arte primitiboan, Zeruko Zezenak lotura estua zuen Inannarekin, maitasun sexualaren, emankortasunaren eta gerraren jainkosa sumertarrarekin. Irudikapen zaharrenetako batek zezena erakusten du zutik jainkosaren zutoihalaren aurrean; izan ere, 3 izar ditu bizkarrean irudikatuta ("izar konstelaziorako" zeinu kuneiformea), arrazoi onak daude geroago Taurus bezala ezagutu zen konstelazioa dela pentsatzeko^[10].

Zeruko Zezenaren irudikapen ikoniko bera irudikatu zen Denderako zodiakoan, sabai batean zizelkatutako erliebe egiptoar bat, zeruko hemisferioa planisferio baten bidez irudikatzen zuena. Antzinako kultura horietan, adarren orientazioa gorantz edo atzerantz irudikatzen zen. Hori ez dator bat ondorengo greziar irudikapenarekin, non adarrak aurrerantz begira dauden^[5]. Egiptoarrentzat, Taurus konstelazioa zezen sakratu bat zen, udaberrian bizitza berritzeari lotua. Udaberriko ekinokzioa Taurusen sartzen zenean, konstelazioa eguzkiak estaltzen zuen mendebaldeko zeruan, udaberria hastean. "Sakrifizio" horrek lurra berritzea ekarri zuen^[11]. Lehen hebrearrentzat, Taurus zen bere zodiakoko lehen konstelazioa, eta, beraz, bere alfabetoko lehen letrak irudikatzen zuen, Alephek^[12].

Greziar mitologian, Taurus Zeusekin identifikatzen da, Europa feniziar printzesa bahitzeko zezen zuri bikain baten itxura hartu zuena. Greziar mitologiako irudietan, konstelazio honen aurrealdea baino ez da irudikatzen, eta hori batzuetan azaltzen da Taurus partzialki urperatuta zegoelako Europa itsasora eramaten zuen bitartean. Greziar mito batek Taurus Io bezala aurkezten du, Zeusen maitale bat. Hera emaztearen maitalea ezkutatzeko, Zeusek bigantxan bihurtu zuen^[13]. Akusilao greziar mitografoak, Taurua zezena, Heraklesen Hamabi Lanetako bat zen Kretako Zezenaren mitoa osatu zuen bera zela dio^[14].

Taurus druiden artean kultu-objektu garrantzitsua bihurtu zen. Eguzkia konstelaziotik igarotzen ari zenean ospatzen zen bere jaialdi erlijioso taurikoa. Inuit izenez ezagutzen diren artikoko herrien artean, konstelazioak Sakiattiat du izena eta Hiadeak Nanurjuk dira, azken honek hartz polarraren espiritua irudikatuz. Aldebaranek hartza ordezkatzen du, eta iyadeetako gainerako izarrak piztia urrun mantentzen duten txakurrak dira^[15].

Budismoan, kondairek diote Gautama Buda ilargi betea Vaisakhan edo Taurusen zegoenean jaio zela^[16]. Budaren urtebetetzea Wesak Jaialdiarekin ospatzen da, hau da, eguzkia Taurusen dagoenean egiten den lehen edo bigarren ilargi betean^[17].

Pioneer 10 espazio-zunda konstelazio horretara mugitzen ari da, baina ez da konstelazio horretako izarretara hurbilduko milaka urte barru arte. Iristen denean, bateriak hilda egongo dira^[18].

1919ko maiatzaren 29ko eguzki eklipsean zehar Taurus konstelazioko hainbat izarren argazkiak egin ziren, tartean Hiadeen izar kumulukoak eta Kappa Taurirenak. Arthur Eddingtonek Príncipe uhartean egin zituen eta beste batzuek Sobralen, Brasilen. Argazki horien bidez Albert Einsteinen predikzioa betetzen zela ikusi zen: eguzkiak bere inguruan igarotzen zen argia kurbatzen zuela, 1915eko erlatibitate orokorraren teoriak aurreikusi bezala^[19].

Taurus konstelazio handi eta nabarmena da ipar hemisferioko neguko zeruan, mendebaldean Aries eta ekialdean Gemini artean; iparraldean Perseus eta Auriga daude, hego-ekialdean Orion, hegoaldean Eridanus eta hego-mendebaldean Cetus. Azaroaren amaiera-abenduaren hasieran, Taurus oposiziora iristen da (eguzkitik urrunen dagoen puntura) eta gau osoan ikus daiteke. Martxoaren amaieran, ilunabarrean jarri eta erabat desagertzen da Eguzkiaren distiraren ondoren, maiatzetik uztailera^[20].

Konstelazio hau zodiakoaren zati da eta, beraz, ekliptikak zeharkatzen du. Zeru-esfera zeharkatzen duen zirkulu hau Eguzkiaren itxurazko ibilbidea da, Lurrak bere urteroko orbita osatzen duenean. Ilargiaren eta planeten plano orbitala ekliptikotik gertu dagoenez, Taurus konstelazioan egoten dira urte bakoitzeko zati batean. Esne Bidearen plano galaktikoa konstelazioaren ipar-ekialdeko izkinarekin gurutzatzen da, eta galaxiaren antizentroa Taurus eta Auriga arteko mugatik gertu dago. Taurus ekuatore galaktikoek, zerutiarrek eta ekliptikoek zeharkatzen duten konstelazio bakarra da. Eraztun formako egitura galaktiko batek, Goulden gerrikoa bezala ezagutzen denak, konstelazioa zeharkatzen du^[21].

Konstelaziorako gomendatutako hiru letrako laburdura, Nazioarteko Astronomia Elkarteak 1922an hartutakoa, "Tau" da^[22]. Eugène Delporte astronomo belgikarrak 1930ean ezarritako konstelazioaren muga ofizialak 26 segmentuko poligono batek definitzen ditu. Ekuatore-koordenatuen sisteman, muga horien igoera zuzeneko koordenatuak 03:23,4m eta 05:53,3m artean daude, eta deklinazio-koordenatuak, berriz, 31,10° eta -1,35° artean^[23]. Konstelazioaren zati txiki bat zeruko ekuatorearen hegoaldean dagoenez, ezin da erabat konstelazio zirkunpolarra izan latitude bakar batean ere^[24].

Konstelazio honetako izarrik distiratsuena Aldebaran da, laranja koloreko K5 III espektro klaseko izar erraldoia^[25]. Bere izenak, arabieraz, "jarraitzailea" esan nahi du, zeruko zeru-esferaren gaueko mugimenduan zehar Pleiadeei jarraitzen dielako^[26][27]. Zezen baten aurpegiaren profila osatuz, V edo K formako izar-asterismo bat dago. Inguru hori Hiadeetako kide garrantzitsuek sortzen dute, hau da, Hartz Handiaren Talde Mugikorretik hurbilen dagoen izar-kumuluak^[28]. Profil horretan, Aldebaranek zezenaren odolarekin gorritutako begia osatzen du, "Orion ehiztariari mehatxuz begiratuz" deskribatu dena^[29], hego-ekialdean dagoen konstelazioa. Hiadeak zerutik 5º inguru hartzen dute, eta, beraz, prismatikoekin edo begi hutsez ikus daitezke^[30]. Begi hutsezko izar bikoitz bat du, Theta Tauri (Theta² Tauri izarraren izena Chamukuy da^[31]), 5,6 minutuko arku-tartearekin^[32].

Taurus konstelazioaren ipar-mendebaldeko koadrantean Pleiadeak (M45) daude, kumulu ireki ezagunenetako bat eta begi hutsez erraz ikusten dena. Kumulu honetako zazpi izar nabarmenenek gutxienez sei ikusmen magnitudea dute, eta, beraz, kumuluari "Zazpi Ahizpa" ere deitzen zaio. Hala ere, askoz ere izar gehiago ikus daitezke teleskopio apal batekin ere^[33]. Astronomoen arabera, kumuluak 500 eta 1.000 izar artean ditu, guztiak 100 milioi urte ingurukoak. Hala ere, oso mota ezberdinekoak dira. Pleiadeak izar handi eta distiratsuek irudikatzen dituzte; nano marroi eta zuri txiki asko ere badaude. Kumulua beste 250 milioi urtetan desegingo dela kalkulatzen da^[34]. Pleiadeen kumulua Shapleyren c klaseko eta Trumplerren I 3 r n klaseko kumulu gisa sailkatua dago, eta horrek forma irregularra duela eta aske dagoela adierazten du, nahiz eta erdian kontzentratuta eta izar-eremutik bereizita egon^[35].

Ekialdean, zezenaren bi adarrak Beta Taurik eta Zeta Taurik osatzen dituzte; bi izar-sistema horiek 8°-z banatuta daude. Beta izar erraldoi zuri bat da, B7 III espektro klasekoa, El Nath bezala ezagutzen dena. 1,65eko magnitudearekin, konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena da, eta muga ondoko Auriga konstelazioarekin partekatzen du. Horregatik, Gamma Aurigae izena ere badu. Zeta Tauri (izen propioa Tianguan da) 133 egunean behin orbita bat osatzen duen izar bitar itzaltzaile bat da^[36].

Lambda Tauri izarra izar bitar itzaltzailea da. Sistema hau B3 espektro klaseko izar bat da, hain masiboa ez den A4 klaseko izar batek orbitatzen duena. Bere orbitaren planoa ia Lurraren ikusmen-lerroan zehar dago. 3,953 egunean behin, sistemak 1,1 magnitudeetan murrizten du bere distira, izarrik distiratsuena partzialki itzaltzen baitu kide ahulenak. Bi izarrak 0,1 unitate astronomikok bakarrik banatzen dituzte, eta, beraz, mareen elkarrekintzak haien formak aldatzen ditu. Horrek bere magnitude garbiaren aldaketa eragiten du orbita bakoitzean zehar^[37].

T Tauri, T Tauri izar aldakor baten prototipoa, Epsilon Tauriren mendebaldean dago. Izar honek argitasun aldaketa erratikoak izaten ditu, 9 eta 13 magnitudeen artean aldatuz aste edo hilabete batzuetan. Izar-objektu sortu berria da, gas- eta hauts-bilgarritik atera berria, baina oraindik ez da sekuentzia nagusiko izar bihurtu^[38]. Inguratzen duen islapen-nebulosa, NGC 1555, T Taurik argitzen du, eta, beraz, haren argitasuna ere aldakorra da. Iparraldean Kappa Tauri dago, A7 motako bi osagaik osatutako izar bikoitz bisuala. Bikoteak 5,6 minutuko arku-tartea baino ez du, eta, beraz, begi hutsez bereizteko erronka bat da^[39].

Konstelazioaren iparraldean, Pleiadeen ipar-ekialdean, Kristalezko Bolaren nebulosa dago, katalogoan NGC 1514 izenez ezagutzen dena. Nebulosa planetario honek interes historikoa du William Herschel jatorri alemaniarreko astronomo ingelesak 1790ean aurkitu ondoren. Data horren aurretik, astronomoek nebulosak argitu gabeko izar taldeak besterik ez zirela onartu zuten. Hala ere, Herschelek argi eta garbi ebatzi ahal izan zuen izar bat nebulosaren erdian, nolabaiteko hodei lainotsu batek inguratzen zuena. 1864an, William Huggins astronomo ingelesak nebulosa honen espektroa erabili zuen gas argitsua zela ondorioztatzeko, eta ez izarrena^[40].

ζ Tauriçren ipar-mendebaldean, 1,15 gradutara, Karramarroaren nebulosa dago (M1), supernobaren gerakina. Hedatzen ari zen nebulosa hau II. motako supernoba leherketa batek sortu zuen, 1054ko uztailaren 4an Lurretik ikusi zena. Egunean zehar behatzeko bezain distiratsua zen eta Txinako testu historikoetan aipatzen da. Bere puntu gorenean, supernobak -4ko magnitudea lortu zuen, baina gaur egun nebulosak 8,4ko magnitudea du eta teleskopio bat behar da behatzeko. Ipar Amerikako herriek ere supernoba ikusi zuten, Mexiko Berriko kanoi bateko pintura batek eta gertaera irudikatzen duten zeramikazko pieza batzuek erakusten duten bezala. Hala ere, soberakina bera ez zen aurkitu 1731 arte, John Bevisek behatu zuenean^[41].

Konstelazio honek Taurus-Auriga konplexuaren zati bat edo Taurusko laino ilunak hartzen ditu, gas eta hautsezko hodei sakabanatuak eta harizpiak dituen izar formazioko eskualdea. 98 argi-urteko diametroa du (30 parsecs) eta 35.000 eguzki-masa material ditu, aldi berean Oriongo nebulosa baino handiagoa eta ez hain masiboa^[42]. 490 argi urteko distantziara (150 parsecs), gertuen dagoen izar eraketa aktiboko eskualdeetako bat da^[42]. Eskualde horretan, Aldebaranetik 10° ipar-ekialdera, NGC 1746 asterismoa dago, 45 minutuko arku-zabalerarekin.

Azaroan zehar, badirudi Tauridetak meteoroen euria konstelazio honen norabide orokorretik irradiatzen ari dela. Beta Tauridak ozar izarrak ekainean eta uztailean gertatzen da, egunez, eta, normalean, irrati-tekniken bidez ikusten da^[43]. Urriaren 18tik 29ra bitartean, bai Iparraldeko Tauridak bai Hegoaldeko Tauridak aktibo daude, nahiz eta azken korronte hori indartsuagoa izan. Hala ere, azaroaren 1etik 10era, bi korronteak berdindu egiten dira.

Taurus, Zezena edo Zezenaga, zodiakoko bigarren zeinua da. Sendotasuna irudikatzen du eta zeinuaren irudian zezenaren burua adar eta guzti agertzen da. Virgo eta Capricornusekin batera lurra elementuari dagokio. Artizarrak zuzentzen du eta bere aurrez aurreko zeinua Scorpius da.

Bi jaiotza-tarte banatzen dira zeinu honen azpian jaiotzen direnen artean:

• Tropikala: apirilaren 22tik - maiatzaren 21era
• siderala: maiatzaren 14tik - ekainaren 19ra