Arre

Arre toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

• Arre (1266)
• Arre (1274)
• Arre (1311)
• Arre (1366)
• Arre (1456)
• Arre (1534)
• Arre (1638)
• Villarrea (1802)
• Arre (1829)
• Arre (1988)
• Arre (2009)

Arreko armarria Ezkabarteko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[3]

Arre Ezkabarte ibarrean dago, Iruñeko merindadean.

Ezkabarte udalerria Iruñeko saihesbideak (PA-30) eta N-121-A errepide nagusiak zeharkatzen dute, baita Aitzoainekin lotzen den tokiko errepide batek ere. Udalerriaren erliebea Ultzama ibaiaren ibarrak definitzen du ekialdean, eta Pirinioaurreko lur-eremu menditsu batek gainerako lurraldean. Hegoaldean, gainera, Ezkaba mendia nabarmentzen da (895 metro), Iruñearekiko eta haren metropoli-eremuarekiko hegoaldeko muga egiten duena.

Ezkabartek klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.

Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude ibarreko basoetan.

Ezkabarten ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Txulapain pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[4]

Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	20.0	25.0	28.0	33.3	39.5	40.3	40.5	37.0	30.0	22.0	17.1	40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.5	10.0	13.3	16.3	20.0	25.3	27.6	27.8	23.9	19.1	12.1	8.9	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.0	8.6	11.3	14.4	18.9	21.1	21.3	18.1	14.4	8.7	5.6	12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.0	3.8	6.2	8.8	12.6	14.7	14.8	12.3	9.6	5.3	2.3	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-8.0	-9.0	-1.8	-1.0	2.0	7.0	8.0	4.0	-2.0	-7.0	-10.0	-10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	113.4	100.1	95.5	106.3	74.5	63.0	34.7	35.8	57.1	80.4	134.8	112.6	1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	49.0	57.5	63.0	44.0	63.0	45.0	84.0	72.0	63.0	80.5	122.0	122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.8	12.8	12.3	14.9	12.4	8.7	6.6	6.3	8.7	11.8	16.0	13.9	138.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.1	0.2	0.4	0.4	0.4	0.2	0.3	0.2	0.0	0.0	0.1	0.1	2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Bere lurraldean erromatar garaiko hiru inskripzio aurkitu ziren. Hiruetako bi brontzezko laminak ziren, "tabula patronatus" esaten zaien motakoak, hau da, bertan abegirako kontratua duten taulak dira. Basurde forma duena ( CIL II 2958, 1051 or.) 57. urtekoa da eta bestea (CIL II 2960 (1051 or) 185. urtekoa. Hirugarren inskripzioa 119. urtekoa da, eta magistratu batek idatzia. Hiru lamina horiek non dauden ezezaguna da, hala ere, latinezko inskripzioak biltzen dituen “Corpus Inscriptionum Latinarum” katalogoan jasota daude^[6].

Antzinako jaberik gabeko jaurerria, Antso VII.a Indartsuak Bidaurreko Jan y Gil-i emandakoa (1218), Orreagako Santa Mariarena izan zen gero, Karlos III.ari eman ziona (1406) Luzaide-ren truke. Urte berean Nicolas Blanc-ek enkante publiko batean hartu zuen 2000 libra ordainduta. 1427an herriko errentak Joan Ezpeleta-k hartzen zituen; errenta horiek garizko 10 kahizetan ziren, garagarrezko horrenbeste eta 62 soldata. San Juan de Jerusaleneko Abegitsuek landak eskuratu zituzten (1272). Kontzejuak herriko eliza baztertu zuen (1297) Orreagako Santa Mariaren alde. XV. mendean, jada, erromesentzako ospitalea bazegoen.

Erregeak, 1665ean, behe eta erdi-jurisdikzioa eman zion José Antonio Camargori, Antsoaineko jauregien jabea, Arre bera, Ezpeleta, Orikain eta Zilegieta, 6000 dukerrien truke; jaurerri gisa mantendu zen jurisdikzio mota hori k XIX. mendearen lehenengo herenean kendu zen arte. Hau guztiarekin, 1802an jurisdikzio zibila eta ekonomikoaz gozatzen zuen, haraneko diputatuak eta herriaren bidez hautatutako agintariek jarduten zutelarik (jaurerrietan ohikoa zenaren aurka, bere autoritateak jaunaren bidez hautatuak zirelarik), bitartean Villarreako kondeak –herria izen honekin ere ezagutzen zen- jurisdikzio kriminala hartzen zuen eta, beraz, alkatea izentzen zen. Oraindik erromesentzako ospitalea mantentzen zuen, bere elizarekin, kapilauarekin, abegitsuarekin eta demandantearekin.

2020 urteko erroldaren arabera 1071 biztanle zituen Arrek.^[7]

Kontzeju honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren line bat da:

Eskualdeko Hiri Garraioa Arre
Eguneko Zerbitzua

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ezkabarteko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[8]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ezkabarte ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[9]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ezkabarte eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %12,35k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 16,70k.

• Trinitatearen jaiak, ekainaren hirugarren asteburuan

• Arreko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa.
• San Roman eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
• Trinitatearen basilika, Erdi Aroko kristau basilika, erromaniko estiloan.
• Trinitateko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko zubia, Erdi Arokoa, erromaniko estiloan.

• Roberto Torres (1989-), futbolari.

• 
  Arreko Andra Mari eta zubia. Atarrabiako mugan
• 
  Herrian bertan dagoen beste zubi zaharra
• 
  Herrian bertan dagoen beste zubi zaharra
• 
  Eliza
• 
  Txindelapea Iturria
• 
  Ultzama ibaia Txindelapea iturrian.

• Ezkabarte
• Ibarrak (Iruñerria)
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Ezkabarteko Udalako webgune ofiziala