1917-1923ko iraultzak

Errusiako Iraultza (errusieraz: Русская революция, translit.: Rússkaya revolyútsiya) 1917ko otsailean Nikolas II.a tsarraren erregimena uzkaili zutenetik urte bereko urrian boltxebikeek Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa osatu arteko tarteari ematen zaion izena da. Iraultza bi epe nagusitan gertatu zen: lehenengoan —Otsaileko Iraultza esaten zaio—, Antzinako Erregimena behin-behineko Gobernu batek ordezkatu zuen; bigarrengoan, Urriko Iraultza, behin-behineko Gobernua erditik kendu eta Sovnarkom izeneko gobernu komunista horren ordez jarri zuten.^[3][4]

Otsaileko Iraultza batez ere Petrograden (gaur egungo San Petersburgo) zentratu zen. Kaosaren erdian Duma parlamentu inperialeko kideek herrialdearen kontrola euren gain hartu zuten eta Errusiako behin-behineko Gobernua eratu. Armadaren zuzendaritzak ikusi zuen ez zuela iraultza amaitzeko modurik eta Nikolas II.ak abdikatu zuen. Langileak sobietetan antolatu ziren, eta horiek alderdi sozialista erradikalen esku geratu ziren. Hasiera batean, behin-behineko Gobernuari euren papera betetzeko aukera eman zioten, baina Gobernuaren erabakiak eta miliziak kontrolpean izateko neurriak hartu zituzten. Otsaileko iraultza Lehen Mundu Gerran^[5] jazotako porrot militarren ondorioz ere izan zen: Errusiako armada matxinatze egoeran utzi zuten.^[6][7]

Hortik aurrera, botere bikoitzeko epe bat egon zen Errusian: behin-behineko Gobernuak Estatuaren boterea bere gain zuen, eta Petrogradoko Sobietean zentratutako sobieten sare nazionalak proletargoaren eta ezker politikoaren leialtasuna zuen. Botere bikoitzeko garai horretan mutinak ohikoak izan ziren, manifestaldiak eguneroko ogi ziren eta grebak noiznahi egiten ziren. Behin-behineko Gobernuak Alemaniaren aurkako gerran segitzea erabaki zuenean, boltxebikeek eta beste fakzio sozialista batzuek gatazka konpontzeko kanpaina abiarazi zuten. Boltxebikeek langileen miliziak euren kontrolpean jarri zituzten eta Goardia Gorria eratu zuten, ondoren Armada Gorria izango zenaren ernamuina. Sobietek Goardia horren kontrola zuen.

Urriko Iraultzarekin (azaroan, gregoriotar egutegiaren arabera) Vladimir Leninek zuzendutako boltxebikeek eta Petrogradoko langile eta militarrek behin-behineko gobernua boteretik kendu eta Sovnarkom gobernua osatu zuten. Boltxebikeek euren burua izendatu zuten hainbat ministerioren lider eta nekazaritza guneen kontrola hartu eta txeka sortu zuten. Errusiak Lehen Mundu Gerran zuen parte-hartzea bertan behera utzi zuten eta Alemaniarekin 1918an Brest-Litovsk ituna izenpetu.

Urriko Iraultzaren ostean, Errusiako Gerra Zibila^[8] piztu zen, fakzio gorriaren (boltxebikieak) eta zuriaren (antiboltxebikeak, potentzia handien babesarekin) artean. Hainbat urte iraun zuen gerra horren ostean, boltxebikeak garaile izan ziren. Horren ondorioz, 1922an Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna^[9] sortu zen. Gertakari horietako gehienak Mosku eta Petrogradon gertatu baziren ere, herrialde osoan zehar izan zen mugimendua, batez ere Errusiar Inperioko^[10] gutxiengo nazionalen eskutik zein nekazaritza guneetan, bertan nekazariek lurra eureganatu eta berbanatu baitzuten.

Errusian, tsarra bota zuen Otsaileko Iraultzaren ostean egondako zurrunbiloak Urriko Iraultza ekarri zuen, boltxebikeak boterera eraman zituena. Alderdi Komunistak Errusia gerratik atera eta Brest-Litovskeko Ituna sinatu zuen, baita lurralde kontzesioak egin ere. Ondoren, Errusiako Gerra Zibila piztu zen; hor, lehen aliatuak zituzten indarrek ere parte hartu zuten eta Errusia inbaditu. Leninen, Alderdi Boltxebikearen eta sortzen ari zen Sobietar Batasunaren aurka, ideologia ezberdinetako antikomunista ugarik altxamendua egin zuten, tartean Mugimendu Zuria eta nekazariz osatutako Armada Berdea. Ukrainako mugimendu nazionalistek eta etorkizunean sortu ziren hainbat estatuk ere parte hartu zuten gerran, Transkaukasiako Sobieta edo Asia Erdialdeko Sobieta kasu. Anarkismoak inspiratutako Errusiako Hirugarren Iraultza edo Tambov Matxinada ere piztu ziren garai berean^[11]. 1921ean, nekearen, ekonomiaren kolapsoaren eta gosetearen ondorioz, Armada Gorrian ere matxinadak izan ziren, estatu komunistaren aurka, adibidez Kronstadteko matxinada. Leninek proposaturiko "sozialismoa mundu osoan" ideiatik "sozialismoa herrialde bakarrean" ideiara mugitu ziren, denbora tarte horretan^[12]. 1922an SESB ofizialki jaio zen, matxinada guztiak garaituta.

Errusiako Iraultza jarraituz, Txinako Alderdi Komunista sortu zen 1921ean, bi urte lehenago eratutako Maiatzaren Lauko Mugimenduan oinarritua. Komunismoa mundu osoan ezartzeko saiakeran sinisten zuten^[13], laster batu zen Chiang Kai-shekekin Iparraldeko Espedizioan, Gerraren Jaunen Aroarekin amaitzeko^[14]. 1920 eta 1921 artean Pertsiako Sobietar Errepublika Sozialista sortu zen Gilanen, gaur egungo Iranen. Urte berean, Georgian, estatu kolpe saiakera antolatu zuten boltxebikeek^[15]. 1921ean, Armada Gorriaren laguntzarekin, Mongoliako Iraultza izaan zen eta Mongoliako Herri Errepublika sortu.

Europan, bitartean, Azaroko Iraultza gertatu zen Alemanian, Bavariako Sobietar Errepublika barne^[16]. Alemaniako iraultzak porrot egin zuen epe laburrean. Hungarian ere Iraultza hasi zen, Urrelilien Iraultzarekin hasita, Hungariako Sobietar Errepublika sortzera eraman zuena. Txekoslovakiak, Serbiak, Errumaniak eta Frantziak parte hartu zuten Hungariar Iraultza garaitzeko. Trianongo itunarekin amaitu zen sobietar errepublika hori, Errumaniaren okupazioarekin. Italian, Biennio Rosso deituriko garaia hasi zen, faxismoak garaitu zuen mugimendu iraultzailea^[17]. Istrian Albonako Errepublika antifaxista sortu zuten bertako meatzari grebalariek^[18]. Ukrainan Lurralde Askea edo Makhnovia izeneko lurralde anarkista hiru urtez egon zen funtzionamenduan^[19]. 1918ko azaroan bertan, Aste Gorria hasi zen Herbehereetan, iraultza sozialista egiteko saiakera laburra^[20]. Formalki, Lehen Mundu Gerraren barruan har badaiteke ere, Finlandiako Gerra Zibila gorrien eta Alemaniak lagundutako armada zuriaren artean izan zen 1918an. Zuriek gerra irabazi zuten. Belgikan, gerraren amaiera aldera, alemaniar soldaduek Bruselako Soldaduen Kontseilua sortu zuten, Belgikan errepublika sozialista bat ezartzen saiatzeko^[21]. Irlandan, Limerickeko sobieta sortu zen 1919ko apirilaren erdialdean^[22].

Amerikan giro iraultzailea ere bazegoen. Patagonian bi urte iraun zituen Patagonia Rebelde izeneko mugimendua gertatu zen, greba batekin hasi zena^[23]. Buenos Airesen, 1919an, Aste Tragikoa izan zen, langile mugimenduaren aurkako errepresio bortitza^[24]. Ameriketako Estatu Batuetan langile mugimenduak hainbat greba antolatu zituen, eta anarkistek bonba kanpaina bat hasi^[25]. Iraultza sozialista bat gertatuko zen beldurrez, Beldur Gorria izeneko garaia hasi zen AEBetan, "amerikar bizitza eredua" kolokan jarri zenaren beldur sortutako erasoaldi mediatiko eta judiziala^[26].

• Garaiko Europako mapak
• (Gaztelaniaz): El País egunkari espainiarrean jasotako kronologia.