Ĝiba baleno
La ĝiba baleno (Megaptera novaeangliae)[1] estas specio en la ordo de cetacoj kaj familio de balenopteredoj. Ĝibaj balenoj plenkreskaj longas 14–17 m kaj pezas ĝis 40 t. Ili havas unikan korpoformon, kun longaj brustaj naĝiloj kaj buletoj sur la kapo. Ili faras saltojn kaj aliajn karakterajn surakvajn kondutojn, kio popularigas ilin inter balenspektantoj. La virbalenoj kantas malsimplan kanton, kutime 4-33 minutojn longan. Ili manĝas ĉefe krilojn kaj malgrandajn fiŝojn, kiujn ili kaptas per bobeloj. Iliaj ĉefaj naturaj predantoj estas orcinoj. Ambaŭ seksoj pariĝas promiskue.
 | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  Grandeco kompare kun tiu de meza homo | ||||||||||||||||||
| Biologia klasado | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Megaptera novaeangliae | ||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj | ||||||||||||||||||
Ĝibaj balenoj vivas vintre en la varmeta maro de la tropikaj zonoj kaj printempe migras suden kaj norden al la polusaj regionoj. En la Beringa Maro kaj Alaska Golfo ili vivas grandnombre. Vintre tiuj vivantaj en la Oĥotska Maro naĝas suden preter Saĥaleno, kaj la Kuriloj kaj laŭ Honŝuo al la Insularo Ogasava kaj Tajvano. La balenoj vivantaj en la Japana Maro do migras laŭ la orienta marbordo de Koreio al la ĉinaj maroj.
Kiel aliaj balenegoj, ĝibaj balenoj estis celo de la balenĉasa industrio. En la jardeko de 1960 kun tutmonda loĝantaro malkreskinta ĝis proksimume 5000 pro ĉasmortigado, la specio preskaŭ formortis. Nuntemmpe la nombro rekreskis ĝis proksimume 135 000[2], sed implikiĝoj en fiŝretoj, kolizioj kun ŝipoj, kaj brupoluo daŭre kaŭzas vundojn kaj mortojn.
Priskribo
La ĝiba baleno longas 11,5-15 metrojn kaj pezas 29 tunojn meznombre. Ĝi havas nigran koloron en la dorso kaj blankan en la gorĝo, brusto kaj ventro. Sur ĝiaj gorĝo kaj brusto estas 10-25 sulkoj, kiuj etendiĝas ĝis la umbiliko. Ĝia brusta kaj ventra naĝiloj estas tre longaj.
Kutimaro
La ĝibaj balenoj ofte grupiĝas. En la grupo troviĝas mamnutrantaj balenoj kaj novnaskitaj idoj. Antaŭ sia enmergiĝo en profundan akvon ili levas sian vostan naĝilon kaj eĉ grandan parton de la posta korpo ekster akvon. La profunda mergiĝado povas daŭri 15-20 minutojn. Ili ŝprucigas mallongan sed dikan akvan kolonon. Ili manĝas ĉefe krustacojn kaj ankaŭ fiŝetojn. Ili ŝatas ruliĝi en akvo kaj iam la tuta korpo elsaltas el la akvo. Falante, ili eligas grandan bruon. Seksumante, la femala kaj maskla balenoj paralele kuŝas sur la akva surfaco. Post 12-monata gravedeco la balenino naskas unu aŭ du idojn. La novnaskito longas 4-5 metrojn. La 11-monata baleno estas demamigita; tiam ĝia longeco jam duobliĝis. La 11,5-12,25 metrojn longa balenino jam sekse maturiĝas. Iuj baleninoj povas gravediĝi tuj post la akuŝo.
Ĉasado
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Bobelreta manĝado.Bobelreta ĉasado estas unika kaj kompleksa manĝokutimo uzata de la ĝiba baleno (Megaptera novaeangliae)[3] kaj de la balenopteroj en la Golfo de Tosa, Japanio.[4][5] Ĝi estas unu el malmultaj konataj surfacaj manĝokutimoj de la ĝiba baleno.[6] Ĝi ofte estas kunlabora konduto de balenaro.[6] La grupogrando povas gami el minimumo de du aŭ tri balenoj partoprenantaj ĝis sesdek samtempe.[7] Sola baleno povas ankaŭ plenumi similan metodon de surfaca manĝado nomitan atakomanĝado.[6]
La ĝiba baleno estas migranto kaj manĝas nur dum duono de la jaro.[8] Ili kutime pasigas la somerajn monatojn (de Majo ĝis Septembro) en manĝareoj, kie la akvo estas pli malvarma kaj kien ili revenas ĉiujare.[8] Oni dokumentis, ke ili manĝas, en areoj kiel Sudorienta Alasko kaj ĉe la bordo de Antarkto.[8] La alian duonon de la jaro la ĝiba baleno pasigas en siaj reproduktejoj kie ili tute ne manĝas. Dum sia manĝosezono ĝibaj balenoj aktive manĝas dum ĝis 22 horojn tage.[7] Ili faras tion por stoki sufiĉajn grasrezervojn en siaj korpoj por travivi la reproduktan sezonon.[7]
Rilato kun homoj
Ĉasado
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Balenkaptado.)_(17538123954).jpg)
Ĝibaj balenoj estis ĉasataj jam malfrue en la 16-a jarcento.[2] En multaj areoj ili estis la unua specio atakata tial, ke ili vivis proksime al la marbordo.[9] La nordatlantika loĝantaro malkreskis ĝis malpinto de nur 700 individuoj.[10] Oni taksas, ke en la 20-a jarcento okazis 28 000 mortigoj en la norda Pacifiko[10] kaj pli ol 200 000 en la suda duonsfero.[9] En 1946 la Internacia Komisiono pri Balenĉaso (IKB) fondiĝis por kontroli la industrion. La IKB trudis regulojn kaj sezonlimojn, kaj en 1966 malpermesis ĉasadon de ĝibaj balenoj por ke ili ne formortu. Dum tiu tempo Sovetio intence maltroigis siajn ĉasregistrojn; ĝi raportis 2820 kaptojn inter 1947 kaj 1972, sed la vera nombro superis 48 000.[11] En la tuta mondo, proksimume 5000 individuoj postvivis la buĉadon.[12] En la 21-a jarcento, estas permesataj nur kelkaj mortigoj jare en tre malmultaj lokoj.
Konservostatuso
La Internacia Ruĝa Listo de Endanĝeritaj Specioj konsideras la ĝiban balenon malplej zorgiga, kun tutmonda loĝantaro de proksimume 135 000 balenoj, el kiuj proksimume 84 000 estas plenkreskaj, kaj plimultiĝa tendenco.[2] Antaŭ 2008 la listo konsideris ĝin vundebla.[13] Regione oni taksas 13 000 en la Norda Atlantiko, 21 000 en la Norda Pacifiko, kaj 80 000 en la suda duonsfero. En la izolita populacio de la Araba Maro restas nur 80 individuoj,[14] kaj oni konsideras ĝin endanĝera. La nuna loĝantonombro estas proksima al la nombro, kiu ekzistis antaŭ la ĉasa epoko, plej klare en la Norda Pacifiko.[15] Pro la remultiĝo, la specia protektostatuso estis malaltigita en Usono, Kanado, kaj Aŭstralio.[13] En Kostariko, la Mara Nacia Parko Baleno estis kreita por protekti ĝibajn balenojn.[16]
Ĝibaj balenoj ankoraŭ spertas plurajn homkaŭzitajn minacojn, interalie implikiĝadon en fiŝkaptiloj, koliziojn kun ŝipoj, homkaŭzitan bruon kaj transportan ĝenadon, habitatodetruon proksime al terbordoj, kaj klimatan ŝanĝiĝon[15] Kiel aliaj cetacoj, ili povas vundiĝi de troa bruo. En la 19-a jarcento oni trovis du mortintajn ĝibajn balenojn proksimajn al oceanaj subfundaj eksplodadejoj, kun traŭmataj vundoj kaj ostrompoj en la oreloj.[17] Paraliza demoluska veneniĝo de saksitoksino en skombroj estas rilatigita al iuj mortoj de ĝibaj balenoj.[18] Kvankam trinki nafton estas danĝero, esploro en 2019 trovis, ke nafto ne malpurigas barton sed facile forlaviĝas de akvo.[19]
Sciencistoj en la atlantika bordo de Usono raportis, ke pli da balenoj surstrandiĝis kun signoj de ŝipkolizioj kaj fiŝkaptilaj implikiĝoj en lastaj jaroj ol iam ajn. La Nacia Oceana kaj Atmosfera Administracio registris 88 surstrandiĝintajn ĝibajn balenojn inter januaro de 2016 kaj februaro de 2019, pli ol duoble kiom inter 2013 kaj 2016, kaj deklaris nekutiman mortadon en aprilo de 2017.[20]
Turismo
La eksukceso de komerca balena turismo konstruiĝis ĉefe sur ĝibaj balenoj. Ilia aktivega surakva konduto kaj kutimiĝemo al ŝipoj faras ilin facile spekteblaj, aparte por fotistoj.[21] Turisma spektado de ĝibaj balenoj populariĝis post 1990, kaj estas praktikebla plurloke en ambaŭ bordoj de Ameriko kaj kelkaj atlantikaj insuloj.