Τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Σύμφωνα με τον Κουίντο Κούρτιο Ρούφο και τον Μάρκο Ιουστίνο, ο Αλέξανδρος ζήτησε λίγο πριν τον θάνατο του να ενταφιαστεί στον ναό του Άμωνος Διός στην όαση της Σίβας.^[5] Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, αναφέρει πως το σώμα του Αλεξάνδρου τοποθετήθηκε σε ένα φέρετρο κατασκευασμένο από σφυρηλατημένο χρυσάφι, το οποίο εφάρμοζε στο σώμα του.^[6] Το φέρετρο αυτό επίσης αναφέρεται από τον Στράβωνα και τον Κούρτιο Ρούφιο^[6], όπου αναφέρουν πως το 89 με 90 π.Χ., επί Πτολεμαίου Θ΄, το χρυσό φέρετρο αφαιρέθηκε ώστε να λιωθεί για την παραγωγή νομισμάτων και την αποπληρωμή χρεών του βασιλείου, και πως αντικαταστάθηκε με ένα κατασκευασμένο από γυαλί ή κρύσταλλο^[7].

Εάν αληθεύει πως ο Αλέξανδρος ήθελε προσωπικά να ταφεί στη Σίβα, τότε η επιθυμία του αυτή δεν τιμήθηκε. Το 321 π.Χ., καθώς η νεκροπομπή όδευε από τη Βαβυλώνα προς τη Μακεδονία, περίπου στα μέσα της διαδρομής κοντά στη Δαμασκό, η νεκρική άμαξα αρπάχτηκε από τον Πτολεμαίο -μέσω του στρατηγού Αρριδαίου ο οποίος είχε φροντίσει όλες τις λεπτομέρειες της άμαξας και της πομπής-, και μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο. Ενώ ο Πτολεμαίος είχε την κατοχή του σώματος του Αλεξάνδρου, ο αντιβασιλέας Περδίκκας και ο γενικός γραμματέας Ευμένης, είχαν στην κατοχή τους τον θώρακα, διάδημα, και βασιλικό σκήπτρο του Αλέξανδρου.^[8] Είχαν επίσης τη νόμιμη εξουσία της αυτοκρατορίας σύμφωνα με τα συμφωνηθέντα μετά το θάνατο του Αλέξανδρου κατά τη Συμφωνία της Βαβυλώνας το 323 π.Χ., καθώς και τους νόμιμους κληρονόμους της αυτοκρατορίας, τον Φίλιππο Γ΄Αριδδαίο -ο οποίος υπολειπόταν διανοητικά από μικρή ηλικία- γιό του Φιλίππου Β΄ από άλλη σύζυγο και όχι την Ολυμπιάδα, και τον Αλέξανδρο Δ΄, τον γιό του Αλέξανδρου με τη νόμιμη σύζυγο του Ρωξάνη, ο οποίος ήταν βρέφος έχοντας γεννηθεί λίγους μήνες μετά το θάνατο του πατέρα του.

Ο Περδίκκας εκστράτευσε εναντίον του Πτολεμαίου σύντομα μετά την αρπαγή της σορού, υπέστη συντριπτική ήττα κατά τη μάχη στο Νείλο ποταμό, και δολοφονήθηκε από τους ίδιους του τους αξιωματικούς στη σκηνή του. Οι αξιωματικοί αυτοί πρόσφεραν την ανάληψη της αυτοκρατορίας στον Πτολεμαίο ο οποίος την αρνήθηκε. Οργανώθηκε νέα σύνοδος αργότερα το ίδιος έτος -η Συμφωνία του Τριπαραδείσου, το 321 π.Χ.- για την επαναδιανομή των επαρχιών και της γενικότερης επανα-οργάνωσης της αυτοκρατορίας, και είναι αξιοπρόσεκτο πως δεν φαίνεται να τέθηκε ως ζήτημα η κατοχή και η διευθέτηση του σώματος του Αλεξάνδρου, ή τουλάχιστο δε σώζεται κάποια μαρτυρία που να αναφέρει κάτι τέτοιο.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο οποίος επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια, ο Πείθων ο Καταναίος -ποιητής που συνόδευε τον Αλέξανδρο στις εκστρατείες-, και ο στρατηγός Σέλευκος μετέβησαν στον ναό της Σεράπιδος στη Βαβυλώνα λίγο πριν ο Αλέξανδρος πεθάνει, για να ρωτήσουν τους ιερομάντεις εάν το σώμα του Αλέξανδρου θα πρέπει να σταλθεί στην Αλεξάνδρεια, και η απάντηση ήταν πως θα έπρεπε να τον αφήσουν εκεί που βρίσκεται.^[9]

Το σώμα του Αλεξάνδρου αρχικά τάφηκε στη Μέμφιδα σύμφωνα με τις μαρτυρίες του ιστορικού και γεωγράφου Παυσανία^[10] καθώς και τις αναφορές του Πάριου χρονικού για τα έτη 321 – 320 π.Χ.,^[11] , και επιπλέον ο Παυσανίας αναφέρει πως ο Πτολεμαίος τίμησε κατά τα Μακεδονικά έθιμα την σορό. Χρησιμοποιήθηκε το κενοτάφιο του Νεκτανεβώ Β΄ στη Μέμφιδα, με την Αλεξάνδρεια να μην είναι ακόμα η μεγάλη πόλη που θα γινόταν στο μέλλον. Αργότερα, στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., το σώμα του Αλέξανδρου μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια από τον γιo και διάδοχο του Πτολεμαίου στην Αίγυπτο, τον Πτολεμαίο Β΄ Φιλάδελφο, ο οποίος και το ενταφίασε εκεί^[12], κάτι που σημαίνει πως θα συνέβη από το ή μετά το 282 π.Χ.,^[13] έτος θανάτου του Πτολεμαίου Α΄. Αργότερα, στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., ο Πτολεμαίος Δ΄Φιλοπάτωρ τοποθέτησε το σώμα του Αλέξανδρου στο κοινοτικό μαυσωλείο της Αλεξάνδρειας,^[12] το οποίο ονομαζόταν ΣΩΜΑ, και υπάρχει η πιθανότητα να ονομαζόταν και ΣΗΜΑ.

Ο ιστορικός της εποχής του Αλεξάνδρου, στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., Έφιππος ο Ολύνθιος, αναφέρεται από τον μετέπειτα γραμματικό του 2ου αιώνα π.Χ., Αθήναιο, πως συνέγραψε το χρονικό της ταφής του Αλεξάνδρου με τον τίτλο Περί της Αλεξάνδρου και Ηφαιστίωνος μεταλλαγής, και αλλού το αναφέρει με τον τίτλο Περί της Αλεξάνδρου και Ηφαιστίωνος ταφής/τελευτής, όμως το έργο αυτό δεν διασώζεται.^[14]

Το 48 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας επισκέφτηκε το σώμα του Αλέξανδρου στην Αλεξάνδρεια.^[7] Λίγα χρόνια αργότερα, μετά τον θάνατο της τελευταίας Ελληνίδας Φαραώ της Αιγύπτου, Κλεοπάτρας Ζ΄, το σώμα επισκέφτηκε και ο Οκταβιανός Αύγουστος, ο οποίος εναπόθεσε άνθη στον τάφο και ένα χρυσό διάδημα στην κεφαλή του Αλεξάνδρου.^[12] Αφού, μάλιστα, παρατήρησε επί μακρόν το ταριχευμένοι σώμα του Μακεδόνα βασιλιά, το άγγιξε στο πρόσωπο, με αποτέλεσμα να θρυματιστεί τμήμα της μύτης.^[15] Σύμφωνα με τον Σουητώνιο, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Καλιγούλας αφαίρεσε αντικείμενα από τον τάφο του Αλέξανδρου, ανάμεσα στα οποία και τον θώρακα του. Το 199 μ.Χ. ο τάφος του Αλέξανδρου σφραγίστηκε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο κατά την επίσκεψη του στην Αλεξάνδρεια.^[7] Αργότερα, το 215 μ.Χ., σύμφωνα με τον χρονικογράφο Ιωάννη της Αντιόχειας, ο Ρωμαίος αυτοκράτορα Καρακάλλας κατά την επίσκεψη του, αφαίρεσε τον μανδύα, το δαχτυλίδι και τη ζώνη του που ο ίδιος φορούσε, και τα εναπόθεσε στο φέρετρο του Αλέξανδρου.^[7]

Στα τέλη του 4ου αιώνα και μετά από την κατάργηση του πολυθεϊσμού από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ το 391, σημειώνονται κατά το ίδιο έτος γενικευμένες συγκρούσεις μεταξύ φανατικών χριστιανών μοναχών από την έρημο υπό την καθοδήγηση του αρχιεπίσκοπου Αλεξανδρείας Θεόφιλου και των παγανιστών εθνικών στην πόλη, με τους πρώτους να καταστρέφουν τους πολυθεϊστικούς ναούς και το Σεραπείο καθώς και πολύ πιθανώς και το ίδιο το μαυσωλείο όπου βρισκόταν ο τάφος του Αλεξάνδρου. Η κύρια πηγή για τα γεγονότα αυτά είναι ο συνεργάτης του αρχιεπισκόπου Θεόφιλου και εκκλησιαστικός ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός στο έργο Εκκλησιαστικαί Ιστορίαι,^[16] ωστόσο δεν υπάρχει καμία αναφορά για τον ίδιο τον τάφο ή το σώμα του Αλεξάνδρου από τους καταστροφείς, παρά μόνο το ότι ανακάλυψαν ένα μεγάλο θησαυρό από την εποχή του Αλεξάνδρου τον οποίο και χρησιμοποίησαν για την χρηματοδότηση της κατασκευής εκκλησιών στην πόλη.^[17]

Σύντομα αργότερα, κατά το 400, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στη Β΄ προς Κορινθίους επιστολή κάνει το ερώτημα ως προς το που βρίσκεται ο τάφος του Αλεξάνδρου στο Σήμα (πού γάρ εἰπέ μοί, τό Σῆμα Ἀλεξάνδρου, δείξου μοί), κάτι που αποτελεί ισχυρή ένδειξη πως η τοποθεσία του τάφου δεν είναι πλέον γνωστή.^[19]

Ωστόσο υπάρχει και ένα άλλο μέρος της χριστιανικής παράδοσης όπου ο όσιος Σισώης, ο οποίος έζησε κατά τον 4ο και 5ο αιώνα και πέθανε το 429 μ.Χ., απεικονίζεται σε πλήθος διαφόρων αγιογραφικών παραστάσεων να προσκυνά τον τάφο του Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια. Η παράσταση με τον τάφο πιθανώς εμφανίστηκε αρκετά αργότερα κατά τον 15ο αιώνα, είναι άγνωστο όμως το κατά πόσο αποτελεί μια ιστορική μαρτυρία ή μια συμβολική απεικόνιση.^[18][20]

Με την πάροδο των αιώνων η Αλεξάνδρεια βρέθηκε υπό την Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία και έχασε την Αλεξάνδρεια από τους Άραβες το 643. Μετέπειτα ιστορικοί όπως ο Ιμπν Αμντ αλ-Χακάμ, ο Αλ-Μασούντι, και ο Λέων ο Αφρικανός, αναφέρουν πως είχαν δει τον τάφο του Αλέξανδρου.^[12] Ο Λέων ο Αφρικανός ο οποίος επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια το 1491 αναφέρει: "Ανάμεσα στα χαλάσματα της Αλεξάνδρειας, εξακολουθεί να παραμένει ένα μικρό οικοδόμημα, χτισμένο σαν παρεκλήσσι, αξιοπρόσεκτο λόγω ενός εκπληκτικού τάφου τον οποίο έχουν σε μεγάλη υπόληψη οι Μαχομετανοί [Μωαμεθανοί], και ισχυρίζονται πως μέσα στο μνήμα, βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου του Μέγα... Ένα τεράστιο πλήθος από ξένους κατευθυνόταν προς τα εκεί, ακόμα και από μακρινές χώρες, για τον σκοπό της λατρείας και απόδοσης τιμών στον τάφο, στον οποίο παρομοίως συχνά αφήνουν σημαντικές δωρεές".^[21]

Ο περιηγητής Τζωρτζ Σάντις (George Sandys), ο οποίος επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια το 1611, αναφέρει πως του παρουσίασαν ένα μνήμα της περιοχής, το οποίο τιμούνταν ως τον τόπο ανάπαυσης του Αλεξάνδρου.^[22]

Το Αιγυπτιακό συμβούλιο αρχαιοτήτων, έχει επίσημα αναγνωρίσει πάνω από 140 αρχαιολογικές ανασκαφές για την αναζήτηση του τάφου του Αλεξάνδρου.^[12]

Ο Μαχμούτ ελ-Φαλάκι, ο οποίος είχε συντάξει τον χάρτη της αρχαίας Αλεξάνδρειας, πίστευε πως ο τάφος βρίσκεται στο κέντρο της Αλεξάνδρειας, στην διασταύρωση της αρχαίας Κανόπιας οδού (σύγχρονη λεωφόρος Χορέγια, Horreya) και τον αρχαίο δρόμο με τον κωδικό R5.^[23] Από τότε, υπήρξαν και άλλοι λόγιοι όπως ο Τάσος Νερούτσος, Χάινριχ Κίεπερτ (Heinrich Kiepert), και Ερνστ βον Ζίεγκλιν (Ernst von Sieglin) οι οποίοι οριοθέτησαν τον τάφο στην ίδια περιοχή .^[23]

Το 1850, ένας Έλληνας της Αλεξάνδρειας, ο Αμβρόσιος Σκυλίτσης, ισχυρίστηκε πως είδε την υποτιθέμενη μούμια του Αλέξανδρου μέσα σε γυάλινο φέρετρο και ότι βρισκόταν μέσα στο τζαμί του Προφήτη Δανιήλ (Νάμπι Ντάνιελ, Nabi Daniel) στην Αλεξάνδρεια.^[24]

Αργότερα, το 1879, ένας εργολάβος που εκτελούσε επιδιορθώσεις στο τζαμί, κατά λάθος έριξε ένα τοίχωμα κάνοντας άνοιγμα προς το υπόγειο του τζαμιού, στο οποίο και ανέφερε πως είδε κάποια μνημεία τα οποία φαίνονταν σα να είναι κατασκευασμένα από γρανίτη, και τα οποία διέκρινε να διαθέτουν μια γωνιώδη κορυφή. Η τρύπα όμως επιδιορθώθηκε άμεσα και οι υπεύθυνοι του τζαμιού ζήτησαν από τον εργολάβο να μην αναφέρει το συμβάν.^[25] Η απεικόνιση μιας Ρωμαϊκής λάμπας^[26] στο εθνικό μουσείο του Πόζναν, αντίγραφα της οποίας υπάρχουν και στο Βρετανικό μουσείο, και το μουσείο Ερμιτάζ, ερμηνέυονται από κάποιους ειδικούς ως η απεικόνιση της Αλεξάνδρειας με το Μαυσωλείο να έχει τη μορφή κτηρίου με κορυφή πυραμίδας.^[9]

Το 1888, ο Χάϊνριχ Σλήμαν αποπειράθηκε να κάνει έρευνες στο ίδιο τζαμί, αλλά του αρνήθηκε η άδεια ανασκαφής.^[24]

Το 1993 ο ιστορικός ερευνητής Τριαντάφυλλος Παπαζώης ανέπτυξε την θεωρία πως στο βασιλικό τάφο ΙΙ της Βεργίνας δεν είναι θαμμένος ο Φίλιππος Β´ αλλά ο Μέγας Αλέξανδρος^[27][28] μαζί με την γυναίκα του Ρωξάνη, απέδειξε δε ότι, με βάση τις ιστορικές πηγές, ο θώρακας, η ασπίδα, το κράνος και το ξίφος που βρέθηκαν μέσα σ'αυτόν πρέπει να ανήκουν στον προσωπικό οπλισμό του Αλέξανδρου.^[29] Με την άποψη Παπαζώη συντάσσεται και η διακεκριμένη Ελληνίδα βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, στο βιβλίο της «Ο Μέγας Αλέξανδρος των Βυζαντινών».^[30]

Το 1995, η Ελληνίδα αρχαιολόγος Λιάνα Σουβαλτζή ανακοίνωσε πως ταυτοποίησε ένα τάφο στην Όαση Σίβα της Αιγύπτου με αυτό του Αλέξανδρου. Ο ισχυρισμός αυτός τέθηκε σε αμφισβήτηση από τον γενικό γραμματέα του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας, Γεώργιο Θωμά, ο οποίος και απάντησε πως είναι αβέβαιο το αν η δομή που ανασκάφηκε είναι καν τάφος.^[31] Συνεχίζοντας, ο γενικός γραμματέας και τα μέλη της ομάδας του ανέφεραν πως η τεχνοτροπία της ανασκαφείσας οικοδομής, δεν ήταν Μακεδονική όπως ισχυριζόταν η αρχαιολόγος, και πως τα θραύσματα των πλακών τα οποία τους στάλθηκαν προς εξέταση, δεν υποστήριζαν καμία από τις μεταφράσεις τις οποίες παρείχε η ερευνήτρια ως αποδείξεις του ευρήματος της.^[31]

Μια εναλλακτική θεωρία του Βρετανού ιστορικού Άντριου Τσαγκ (Andrew Chugg) η οποία παρουσιάστηκε επίσης το 2002, υποστηρίζει πως το σώμα εκλάπη κατά τον Μεσαίωνα, από Βενετούς έμπορους στην Αλεξάνδρεια, οι οποίοι λανθασμένα πίστεψαν πως το σώμα ήταν του Αγίου Μάρκου -άγιου προστάτη της Βενετίας-, και στην πραγματικότητα σήμερα βρίσκεται στον καθεδρικό ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, όπου και εκτίθεται προς λατρεία ως το σώμα του ομώνυμου αγίου.^[32]

Το 2014 ανασκάφηκε από την ομάδα της αρχαιολόγου Κατερίνας Περιστέρη, μεγάλο και πολυτελές ταφικό μνημείο^[33] στον Τύμβο Καστά της Νέας Μεσολακκιάς Σερρών,^[34] που χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. και η τοποθεσία αντιστοιχεί στην αρχαία Αμφίπολη. Τα εντυπωσιακά ευρήματα και το μέγεθος του μνημείου, μαζί με την τακτική ενημέρωση της πορείας των ανασκαφών, έκανε τους κατοίκους της περιοχής^[35] και ομάδες ερασιτεχνών ερευνητών^[33][36][37] που παρακολουθούσε και ερμήνευε τις εξελίξεις και ευρήματα, να θεωρεί τον Αλέξανδρο ως ένα από τους πιθανούς υποψήφιους για τον οποίο κτίστηκε ο τάφος. Ωστόσο τον Σεπτέμβριο του 2015 και σύμφωνα με την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ανασκαφικής ομάδας στον Τύμβο Καστά ως προς τις έρευνες που διεξήγαγαν από το 2012 έως το 2014, το μνημείο κατασκευάστηκε κατά παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τον Ηφαιστίωνα.^[38]