Ιερά Μητρόπολις Πολυανής και Κιλκισίου

• Άγιοι Πεντεκαίδεκα Μάρτυρες οι εν Τιβεριούπολη, πολιούχοι Κιλκίς (στον ομώνυμο ναό της πόλης). Από το 1913 έως το 1919 οι περισσότεροι Έλληνες της Στρώμνιτσας (Τιβεριούπολης) μετακινήθηκαν εντός Ελληνικής επικράτειας στη Μακεδονία και εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς και τη Θεσσαλονίκη. Έτσι καθώς πολιούχοι της Στρώμνιτσας (Τιβεριούπολης) ήταν οι Άγιοι Πεντεκαίδεκα, καθιερώθηκαν και ως πολιούχοι Κιλκίς από τους Έλληνες Μακεδόνες πρόσφυγες της Στρώμνιτσας που εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς^[β].
• Άγιος Γρηγόριος Ωρολογάς, Μητροπολίτης Τιβεριουπόλεως και Στρωμνίτσης στη Μακεδονία (1902-1908) και ακολούθως Μητροπολίτης Κυδωνιών στη Μικρά Ασία (1908-1922) όπου και μαρτύρησε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
• Όσιος Δημήτριος εκ Μιστίου της Καππαδοκίας (στον Ιερό Ναό Αγίων Βασιλείου και Παντελεήμονος στο Νέο Αγιονέρι Κιλκίς). Στον ναό φυλάσσεται τεμάχιο του λειψάνου του Οσίου Δημητρίου εκ Μιστίου της Καππαδοκίας που παραχώρησε η Ιερά Μητρόπολη Αλεξανδρούπολεως με μέριμνα απογόνων Μικρασιατών από το Μιστί.
• Άγιος ιερομάρτυρας Βλάσιος, επίσκοπος Σεβαστείας Μικράς Ασίας (στον Ιερό Ναό Αγίων Βασιλείου και Παντελεήμονος στο Νέο Αγιονέρι Κιλκίς). Εορτή που μετέφεραν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες εκ Μιστίου της Καππαδοκίας.
• Άγιος Ιωάννης (Νάννος) που είχε καταγωγή από το Παλαιό Γυναικόκαστρο Κιλκίς και μαρτύρησε το 1802 στη Σμύρνη.
• Άγιοι επίσκοποι Δοβήρου: άγιος Γερόντιος (έλαβε μέρος στη σύνοδο της Σαρδικής 342/3), άγιος Λουκιανός (συμμετείχε στη Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο - η μνήμη του τιμάται 9 Σεπτεμβρίου), άγιος Ευσέβιος (συμμετείχε στη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Χαλκηδόνα το 451 ως επίσκοπος Δοβήρου Μακεδονίας πρώτης - η μνήμη του τιμάται την πρώτη Κυριακή μετά τις 13 Ιουλίου).^[5]
• Άγιος Δαμασκηνός ο Στουδίτης ο Θεσσαλονικεύς (1520-1577), επίσκοπος Λητής και Ρεντίνης και Πρόεδρος Πολυανής.
• O Αυτοκράτορας άγιος Ιωάννης Δούκας Βατάτζης ελευθερωτής της ευρύτερης Μακεδονίας κατά τον 13ο αι.
• Παναγία Φιλαδελφειώτισσα, τιμώμενη στη Νέα Φιλαδέλφεια Θεσσαλονίκης στις 15 Αυγούστου.^[6]
• Άγιοι οι εν Φιλαδελφεια Μικράς Ασίας: άγιος νεομάρτυρας Δημήτριος Φιλαδελφείας (+2 Ιουνίου 1657), άγιος νεομάρτυρας Γεώργιος Φιλαδελφείας (+2 Οκτωβρίου 1794) και ο Μικρασιάτης Άγιος Προκόπιος Λαζαρίδης Μητροπολίτης Φιλαδελφείας από το 1906 έως το 1911 (μετέπειτα Μητροπολίτης Ικονίου που μαρτύρησε +20 Απριλίου 1923 στη Μικρά Ασία).^[7][8][9]
• Παναγία Ελεούσα, τιμώμενη την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής στον Ναό Αγίου Δημητρίου Κιλκίς όπου φυλάσσεται πιστό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας Ελεούσας (η πρωτότυπη Εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας, του 12ου μ.Χ. αιώνα, που βρίσκεται στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας). Το έθιμο της λιτανείας της εικόνας της Παναγίας το μετέφεραν οι Θρακιώτες πρόσφυγες από την πατρίδα τους την Στενήμαχο όταν εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς.^[10][11]
• Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, οι οποίοι τιμώνται στον ομώνυμο ναό επί της συνοριακής γραμμής στο πρώην στρατιωτικό φυλάκιο Δοϊράνης.^[12]
• Μάρτυρας ιερεύς Δημήτριος Τζίβας, εφημέριος Βάθης Κιλκίς, έγγαμος με δυό παιδιά. Ο ιερομάρτυρας Δημήτριος Τζίβας δολοφονήθηκε τον Οκτώβριο του 1943 από Βούλγαρους χωρικούς, που ήλθαν από τη Βουλγαρία στον Μεσόλοφο Δεμίρ-ισάρ Σερρών.^[13]

Τα πρωτα χριστιανικά χρόνια ιδρύονται δύο επισκοπές στην περιοχή: η Επισκοπή Δοβήρου (2ος μ.Χ. αιώνας) με έδρα τη Δόβηρο και η Επισκοπή Καλλίκου με έδρα την Κάλλικο. Τον 5ο αιώνα μ.Χ. ιδρύεται στον λόφο του Κιλκίς, η μονή της Παναγίας της Καλλικούς και γύρω από αυτή εξελίσσεται ένα μικρό πόλισμα.

Η Επισκοπή Δοβήρου είχε έδρα την αρχαία παιονική πόλη Δόβηρος που προσδιορίζεται στην περιοχή γύρω από τη λίμνη της Δοϊράνης. Στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους αναφέρεται ανάμεσα στις πόλεις της επαρχίας Μακεδονίας πρώτης και ήταν έδρα της επισκοπής που υπαγόταν στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Ο Γερόντιος Δοβήρου παίρνει μέρος στη σύνοδο της Σαρδικής 342/3, ο Λουκιανός συμμετείχε στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο, ο "Εὐσέβιος Δοβήρου Μακεδονίας πρώτης" ήταν μεταξύ των υπογραψάντων τις αποφάσεις της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου στη Χαλκηδόνα (451). Ο Ευσέβιος συμμετείχε αρχικά στη Ληστρική σύνοδο της Εφέσου (449) της οποίας οι αποφάσεις ακυρώθηκα από τη Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο.^[14]

Η Επικοπή Καλλίκου είχε έδρα την Καλλικό (σήμερα Κολχίδα Κιλκίς). Στην Κολχίδα Κιλκίς σώζεται παλαιοχριστιανικό εκκλησιαστικό συγκρότημα, που περιελάμβανε βασιλική, βαπτιστήριο, εργαστήρια και αποθήκες. Το συγκρότημα καταστράφηκε τον 7ο αιώνα και τον 10ο αιώνα οικοδομήθηκε μονόκλιτος ναΐσκος μέσα στο κεντρικό κλίτος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναΐσκο αυτόν χρονολογήθηκαν στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα. Εντός και εκτός του τειχισμένου χώρου αποκαλύφθηκαν αρκετοί παλαιοχριστιανικοί τάφοι.^[15]

Τον 15ο αιώνα ιδρύεται η Επισκοπή Πολυανής, με έδρα την Πολυανή (μετέπειτα ονομαζόμενη Παλαιά Δοϊράνη). Συγκεκριμένα, εώς 1560 υπάγονταν απ' ευθείας στη Μητρόπολη Λητής και Ρεντίνης, ενώ έως το 1564 ήταν αυτόνομη με Πρόεδρο Πολυανής τον τότε μητροπολίτη Λητής Δαμασκηνό Στουδίτη. Το 1564 ιδρύθηκε επίσημα ως μητρόπολη με προσωρινό μητροπολίτη, τον Δαμασκηνό Στουδίτη.O άγιος Δαμασκηνός ο Στουδίτης (1520-1577) χειροτονήθηκε επίσκοπος Λητής και Ρεντίνης από τον Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Θεωνά. Αργότερα η επισκοπή Λητής και Ρεντίνης υπάχθηκε τελικά στη μητρόπολη Πολυανής και ο Δαμασκηνός πήρε τον τίτλο του "Προέδρου Πολυανής".

Κατά τους αγώνες των Ελλήνων για την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους συμμετείχαν οι κάτοικοι της περιοχής Μητροπόλεως Πολυανής στον 5ο και 6ο Ενετοτουρκικό πόλεμο (1687 - 1715) στην Πελοπόννησο, όταν επίσκοπος ήταν ο Θεόκλητος Πολυειδής, μεγάλος διδάσκαλος του Γένους και λόγιος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Την επανάσταση κήρυξαν οι μητροπολίτες Πολυανής, Κασσανδρείας και Λήμνου.^[16] Το 1716 με την υποστήριξη της Αυστρίας, οι κάτοικοι της περιοχής της Πολυανής και της ευρύτερης περιοχής συμμετείχαν στην ενθουσιώδη εξέγερση της Μακεδονίας υπό τον μητροπολίτη Σιατίστης και Σισανίου, Ζωσιμά Ρούση^[17][18].

Κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 Μητροπολίτης Πολυανής ήταν ο Θεοδόσιος. Οι οθωμανικές αρχές προέβησαν σε πλήθος βιαιοτήτων ως αντίποινα στην αθρόα συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής ευθύνης του Θεοδόσιου, το 1824. Συγκεκριμένα, καταστράφηκαν το Κιλκίς, το Καρασούλι (σημερινό Πολύκαστρο), το Καλίνοβο (σημερινά Σουλτογιανναίικα), το Αμάτοβο (σημερινός Άσπρος), το Αρτζάν (σημερινό Κάστρο) και ο Τσιφλίκ Μαχαλάς (σημερινό Λαγκαδοχώρι), που τότε αποτελούσαν τσιφλίκια του Γιουσούφ Μουχλίς πασά. Πολλοί κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τους οικισμούς και έκτοτε ο Ελληνισμός της περιοχής συρρικνώθηκε.^[19][20][21]

Στα 1870, με το Βουλγαρικό εκκλησιαστικό σχίσμα, και την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχικής Εκκλησίας ξεσπά κύμα εθνικιστικής βουλγαρικής προπαγάνδας με τη βοήθεια Ρώσων πρακτόρων. Πολλοί κάτοικοι αναγκάζονται κάτω από τις πιέσεις της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής του Πανσλαβισμού μέσω του βουλγαρικού παράγοντα, να προσχωρήσουν στην Εξαρχία και στην ουσία να εκβουλγαριστούν.^[22] Στην περιοχή δρα και αμερικανικός παράγων μέσω του Αυστριακού Προξενείου της Θεσσαλονίκης με σαφή στόχο των προσηλυτισμό των κατοίκων στον προτεσταντισμό,^[23] καθώς και βουλγαρουνίτες ιεραπόστολοι.^[24] Ο κίνδυνος εκβουλγαρισμού αφυπνίζει τον Ελληνισμό και οργανώνεται. Παράλληλα οργανώνονται σχολεία ώστε να διατηρούν οι νέοι την Ελληνική γλώσσα.

Το 1887 καταστράφηκε η Μονή της Παναγίας της Κρουσσιώτισσας από Ουνίτες και Βούλγαρους Εξαρχικούς^[25]. Ακόμα καταστράφηκε από του Βούλγαρους στις αρχές του 20ού ο ελληνορθόδοξος ναός του Αγίου Ιωάννη Νάννου του Νεομάρτυρα που ήταν κτισμένος στον τόπο καταγωγής του, στο Αβρέτ Χισάρ (Παλαιό Γυναικόκαστρο) Κιλκίς. ^[26]

Ο ιστορικός ελληνορθόδοξος ναός του Προφήτη Ηλία της Παλαιάς Δοϊράνης κτίσθηκε το 1848 και σώζεται έως σήμερα. Η εκκλησία ανεγέρθηκε από τους Έλληνες μετά από άδεια των τοπικών οθωμανικών αρχών. Αργότερα καταλήφθηκε από τη βουλγαρική εξαρχία. Υπέστη μεγάλες ζημιές στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας ουσιαστικά όλων των εσωτερικών έργων τέχνης. Η πλήρης αποκατάσταση της εκκλησίας ξεκίνησε το 2013.

Τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου βρίσκονται κοντά στον ναό του Προφήτη Ηλία. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου της Παλαιάς Δοϊράνης χτίστηκε το 1911 από την ελληνική κοινότητα μετά την κατάληψη του ναού του Προφήτη Ηλία από τη βουλγαρική εξαρχία. Σήμερα είναι κατεστραμμένος.

Η Μάχη της Δοϊράνης (1913) έλαβε χώρα κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο μεταξύ ελληνικών και βουλγαρικών δυνάμεων στις 23 Ιουνίου 1913.Ύστερα από σύντομο αλλά και σφοδρό αγώνα, τα ελληνικά τμήματα κατάφεραν να απελευθερώσουν την πόλη της Δοϊράνης. Τα βουλγαρικά τμήματα συμπτύχθηκαν άτακτα προς βορρά, αφού απήγαγαν ως ομήρους τον Μητροπολίτη Πολυανής Φώτιο και 30 προκρίτους της πόλης. Αποτεφρώνουν επίσης, τη μητρόπολη Πολυανής μαζί με τα αρχεία του Κώδικα, που αποτελούσαν τη σημαντικότερη καταγραφή της ιστορίας της περιοχής. Στο πέρασμά τους κατά την οπισθοχώρηση, οι Βούλγαροι δεν άφησαν τίποτα όρθιο, ούτε έμψυχο ούτε άψυχο υλικό. Επρόκειτο για μια ολοκληρωτική καταστροφή.Η 3η Μεραρχία συνέχισε την καταδίωξη και το ίδιο βράδυ κατέλαβε τα υψώματα βόρεια της πόλης. Μετά τη χάραξη των συνόρων όμως, το βορειοδυτικό τμήμα του λεκανοπεδίου Δοϊράνης μαζί με την ομώνυμη πόλη, (Παλαιά) Δοϊράνη ή Πολυανή, πέρασε στη Βουλγαρική πλευρά και οι κάτοικοί της προσέφυγαν στη Δοϊράνη Κιλκίς και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.^[27][28]

Από το 1913 η ονομασία της επισκοπής καθιερώθηκε ως «Πολυανής και Κιλκισίου» επί αρχιερατείας του Μητροπολίτου Φωτίου του εκ Μαδύτου της Ανατολικής Θράκης^[29].

Με τη Συνθήκη Βουκουρεστίου (1913) επιδικάστηκε στη Βουλγαρία τμήμα της Μακεδονίας συμπεριλαμβανομένης της πόλης της Στρώμνιτσας (Τιβεριουπόλεως). Έτσι το ελληνικό στοιχείο αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ελλάδα. Στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο πόλη του Κιλκίς εγκαταστάθηκαν τον Αύγουστο του 1913 οι Έλληνες Μακεδόνες πρόσφυγες από τις πόλεις Στρώμνιτσα, Τίκφες και Γευγελή της βόρειας Μακεδονίας. Οι Στρωμνιτσιώτες που εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς ανέρχονταν σε 3.500 πρόσωπα και έφεραν μαζί τους ως κειμήλια την παλαιά εικόνα των Πεντεκαίδεκα Ιερομαρτύρων και το λείψανο του αγίου Πέτρου, ενός εκ των Πεντεκαίδεκα Μαρτύρων πολιούχων της Στρώμνιτσας. Εναπόθεσαν τα κειμήλια σε έναν παλαιό ναό της Μεταμορφώσεως κοντά στο Κοιμητήριο, τον οποίο μετονόμασαν σε ναό των Πεντεκαίδεκα Μαρτύρων και από τότε καθιερώθηκαν ως πολιούχοι του Κιλκίς. Επίσης έφεραν και μια παλαιά εικόνα του Αγίου Δημητρίου την οποία εναπόθεσαν επίσης σε έναν παλαιό ναό του Αγίου Αθανασίου, που μετονόμασαν σε ναό του Αγίου Δημητρίου λόγω του ότι και στην Στρώμνιτσα υπήρχε ναός προς τιμήν του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου ο οποίος ήταν ο Μητροπολιτικός ναός της πόλης. Σε ανάμνηση του ονόματος της πατρίδας τους οι Έλληνες πρόσφυγες έδωσαν στην πόλη του Κιλκίς την ονομασία «Νέα Στρώμνιτσα».^[30][31]

Το επόμενο έτος, 1914, εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς Θρακιώτες από το Ακαλάν^[32][33] (σήμερα Μπελοπόλιανε) και τη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας, λόγω των διώξεων των Βουλγάρων, και από τη Βιζύη της Ανατολικής Θράκης. Από το 1913 έως το 1919 οι περισσότεροι Έλληνες των περιοχών αυτών μετακινήθηκαν εντός Ελληνικής επικράτειας στη Μακεδονία σύμφωνα με τη χάραξη των νέων συνόρων. Οι Θρακιώτες πρόσφυγες της Στενημάχου τιμούν την Παναγία Ελεούσα και τον Άγιο Τρύφωνα προστάτη των αμπελοκαλλιεργητών καθώς ασχολούνταν με την καλλιέργεια της αμπέλου.^{[34][35][Χρειάζεται σελίδα]}

Η πόλη επεκτάθηκε εγγύτερα στη σιδηροδρομική γραμμή της Θεσσαλονίκης ώστε να μπορέσει να δεχτεί και τους Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, τη Σερβία και τη Μικρά Ασία.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Το 1915 οι Θρακιώτες και Μακεδόνες πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην πόλη (από από το Ακαλάν (σήμερα Μπελοπόλιανε) της Ανατολικής Ρωμυλίας, τη Στρώμνιτσα και τη Βιζύη) επανέκτησαν τον ναό του Αγίου Γεωργίου, καθώς τον κατείχαν ακόμα Ουνίτες. Τότε, αποκαλύφθηκαν οι παλαιότερες ελληνικές γραφές στις αγιογραφίες, αφού ξύστηκαν οι νεώτερες κυριλλικές που είχαν προστεθεί.^[36] Η πόλη επεκτάθηκε εγγύτερα στη σιδηροδρομική γραμμή της Θεσσαλονίκης ώστε να μπορέσει να δεχτεί και τους Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, τη Σερβία. και τη Μικρά Ασία. Οι Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν πρώτοι, μετά την απελευθέρωση του 1913, ήταν από τη σημερινή Βόρεια Μακεδονία και ειδικότερα από τις περιοχές Στρώμνιτσας, Τίκφες και Γευγελής.

Μετά το 1918 η έδρα της Επισκοπής μεταφέρθηκε από την Παλαιά Δοϊράνη (Πολυανή) στο Κιλκίς. Το 1924 η Επισκοπή Πολυανής προήχθη σε Μητρόπολη επί αρχιερατείας του Μητροπολίτου Φωτίου του εκ Μάδυτου της Ανατολικής Θράκης.^[37]

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, κατά τα έτη 1922-1924, εγκαταστάθηκαν στο Κιλκίς και την περιφέρειά του Έλληνες πρόσφυγες που προέρχονταν από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη και το έτος 1925 από την Ανατολική Ρωμυλία (Βόρεια Θράκη).^[38] Οι τελευταίοι Έλληνες της Στενημάχου, 304 οικογένεις, ήρθαν ως πρόσφυγες στο Κιλκίς το 1925 σύμφωνα με όσα είχε προβλέψει λίγα χρόνια νωρίτερα η Συνθήκη του Νεϊγύ.

• Μονή Αγίου Γεωργίου, Λόφος Κιλκίς.
• Μονή Αγίου Νεκταρίου Σπανού, Κιλκίς, ανδρικό

• Μονή Παναγίας Καλλικού, Κολχίδα
• Μονή Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, Γερακαριό

• Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Λόφου Κιλκίς. Το καθολικό χρονολογείται από το 1830.^[48]
• Παλαιοχριστιανικό εκκλησιαστικό συγκρότημα, που περιλαμβάνει βασιλική, βαπτιστήριο, εργαστήρια και αποθήκες (Μονή Παναγίας Κολχίδος). Σώζονται επίσης ασκητήρια λευξεμένα εις τους βράχους του ποταμού Εχεδώρου (Γαλλικού) καθώς ερείπιά της. Οι τοιχογραφίες του ναού ανήκουν στον 12ο αιώνα. Η μικρή τρίκλιτη εκκλησία χτίστηκε στο λόφο απέναντι απ’ το χωριό, ενώ το ασκητάριο άρχισε να λειτουργεί μέσα στο σπήλαιο της Ζωοδόχου Πηγής, που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του οχυρωμένου λόφου.
• Ερειμωθείσα Μονή Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου Γερακαριού, της οποίας διασώζονται τα ερείπια.
• Στο Παλιό Γυναικόκαστρο υπάρχει η μεταβυζαντινή εκκλησία των αρχών του 19ου αιώνα, αφιερωμένη στον Άγιο Νεομάρτυρα Ιωάννη ή Νάννο (κτίστηκε πριν το 1835, παρά το γεγονός ότι στην επιτύμβια πλάκα αναφέρεται το έτος το 1838)
• Ναός Κορομηλιάς, τα ερείπια της οποίας βρέθηκαν σε αγρόκτημα και χρονολογούνται στον 14ο-15ο αιώνα.^[49]
• Ιερό Παρεκκλήσιο Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στο Νοσοκομείο Κιλκίς, που κτίσθηκε από Θρακιώτες πρόσφυγες.

• 
  Ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην κωμόπολη του Αγίου Αθανασίου κτισμένη από Θρακιώτες και Μικρασιάτες πρόσφυγες.
• 
  Λεπτομέρεια του τέμπλου στο ναό της Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Κιλκίς.
• 
  Λεπτομέρεια του τέμπλου στο ναό της Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Κιλκίς.
• 
  Ο Παντοκράτωρ στο ναό της Ιεράς Μονής Αγίου Γεωργίου Κιλκίς
• 
  O ελληνορθόδοξος ναός του Αγίου Γεωργίου που είχε κτισθεί το 1911, σε φωτογραφία του 1924. Είναι κατεστραμμένος σήμερα και βρίσκεται στην Παλαιά Δοϊράνη (Πολυανή) (που ανήκει πλέον στη Βόρεια Μακεδονία).

• Bekker, August Immanuel (1849). Historia Politica et Patriarchica Constantinopoleos; Epirotica. Bonn. 
• Αποστολόπουλος, Δημήτρης Γ. (1987). Η Νομική Συναγωγή Του Δοσιθέου. Μία Πηγή Και Ένα Τεκμήριο. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών.