Εβραίος με κέρμα
Ο Εβραίος με κέρμα (πολωνικά: Żyd z pieniążkiem,[1][2] επίσης Τυχερός Εβραίος ["Żyd na szczęście"][3]) είναι γούρι στην Πολωνία, όπου οι εικόνες ή τα ειδώλια του χαρακτήρα, που συνήθως συνοδεύονται από μια παροιμία, λέγεται ότι φέρνουν καλή τύχη, ιδιαίτερα οικονομικά.[3] Για τους περισσότερους Πολωνούς τα ειδώλια αντιπροσωπεύουν μια ακίνδυνη δεισιδαιμονία και μια θετική, συμπαθητική απεικόνιση της Εβραιοσύνης.[4] Το μοτίβο περιγράφηκε για πρώτη φορά σε άρθρα του 2000 και πιθανότατα χρονολογείται στις αρχές της δεκαετίας του 1990.[3][1][5][6] Αν και είναι ευρέως αναγνωρισμένα, τα ειδώλια δεν είναι το πιο δημοφιλές γούρι στην Πολωνία.[3][4][7]
Οι μελετητές προσφέρουν διάφορες ερμηνείες για τη φύση και την προέλευση του μοτίβου, αν και γενικά συμφωνούν ότι χρησιμοποιείται ως φυλαχτό για καλή τύχη,[8] [9] ιδιαίτερα οικονομική καλή τύχη.[10][11] Τα ειδώλια έχουν μερικές φορές επικριθεί και έχουν χαρακτηριστεί αμφιλεγόμενα, καθώς αντλούν την ιδέα από μια παραδοσιακή αντισημιτική φενάκη του Εβραίου τοκογλύφου.[12][13] Οι απόψεις για το μοτίβο ποικίλλουν. Ορισμένοι μελετητές πολιτιστικών σπουδών πιστεύουν ότι προωθεί τον πολωνοεβραϊκό διάλογο ή τον βλέπουν ως αβλαβή λαογραφία ή νοσταλγία, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι ένα αντισημιτικό και προσβλητικό στερεότυπο.[14][5][10][15][16]
Χρήση και έθιμα
Τα ειδώλια χρησιμοποιούνται ως γούρι με την ελπίδα να γίνει κάποιος πλούσιος,[11] καθώς και γούρια από ποδοσφαιρόφιλους που στη συνέχεια κατηγορούν τους Εβραίους εάν η ομάδα τους χάσει.[8][9]
Τα ειδώλια δίνονται συχνά ως δώρα.[15] Μερικά πωλούνται με «εγχειρίδια οδηγιών» για το πώς να τα χρησιμοποιήσετε για να έχετε καλή τύχη. Συνιστάται να τα γυρίζετε ανάποδα το Σάββατο (Παρασκευή βράδυ[15] ή Σάββατο [17]) ή να τοποθετείτε ένα κέρμα (γκρόσι, 1/100 του ζλότι) πίσω από την εικόνα, ώστε να έρθουν χρήματα και καλή τύχη νοικοκυριό.[3][11][15][17] Στα σπίτια οι εικόνες πρέπει να τοποθετούνται στην είσοδο στα αριστερά της πόρτας (πιθανότατα παρόμοια με τη μεζουζά).[3][1][2] Τα ειδώλια τοποθετούνται επίσης σε γραφεία και σε καταστήματα δίπλα σε ταμειακές μηχανές.[17] Σύμφωνα με έρευνα του 2015 στην Πολωνία, το 50% των ερωτηθέντων γνώριζε τη δεισιδαιμονία της καλής τύχης, το 24% το έθιμο να τοποθετούν ένα γκρόσι πίσω από το ειδώλιο και το 13% να το γυρίζουν ανάποδα το Σάββατο.[3]
Το μοτίβο συχνά συνοδεύεται από ρητά. Το ρητό Żyd w sieni, pieniądz w kieszeni («Εβραίος στην αίθουσα, νόμισμα στην τσέπη σου»), έχει ρίζες πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το αρχικό νόημα του ρητού ήταν ότι όσο ο Εβραίος έμενε στην είσοδο του σπιτιού τα χρήματα στο σπίτι παρέμεναν ασφαλή, αλλά στη σύγχρονη λαϊκή χρήση το νόημα έχει αντιστραφεί: ο Εβραίος στο χολ φέρνει περιουσία στο σπίτι.[3] Η Γιοάνα Τοκάρσκα-Μπάκιρ τονίζει ότι: «Δεδομένης της δύναμης των υποδηλώσεων που συνδέονται με τη σύγχρονη ιστορία, αυτό το ρητό αποκτά ένα πικρό νόημα, καθώς παραπέμπει στο πώς οι Πολωνοί πλούτισαν όταν προστάτευαν τους Εβραίους».[3] Το ρητό Kto nie ma w domu Żyda, temu bida («Αυτός που δεν έχει Εβραίο στο σπίτι είναι απένταρος») βασίζεται στο Kiedy bida, to do Żyda («Όταν υπάρχει φτώχεια, πήγαινε στον Εβραίο»), που αρχικά αναφέρεται στους Εβραίους τοκογλύφους και επίσης έχει ρίζες πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.[3] Σύγχρονες παραλλαγές έχουν επίσης προκύψει και συνοδεύουν το μοτίβο, για παράδειγμα: Aby kasa w domu była, I się nigdy nie skonczyła, Żyda w domu trzeba mieć! We pieniędzy będzie strzec Aby kasa w domu była, I się nigdy nie skonczyła, Żyda w domu trzeba mieć! We pieniędzy będzie strzec («Για να μείνουν τα λεφτά στο σπίτι, και να μην φύγουν, κράτα έναν Εβραίο στο σπίτι σου, θα κρατήσει τα μετρητά»).[3]
Εκθέματα και παραστάσεις
Η έκθεση Αναμνηστικό, Φυλαχτό, Παιχνίδι του 2013 στο Εθνογραφικό Μουσείο της Κρακοβίας, σε επιμέλεια της Έρικα Λέχρερ, εξερεύνησε την ανάπτυξη των εβραϊκών ειδωλίων γενικά και τον «Εβραίο με κέρμα» ειδικότερα.[14][12] Στη συνέχεια, η έκθεση επεκτάθηκε και εκτέθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο της Γαλικίας.[18][19] Το επόμενο βιβλίο Τυχεροί Εβραίοι (Na szczęście to Żyd), είναι μια εκτεταμένη έκδοση του καταλόγου των εκθεμάτων και περιέχει επίσης μια συλλογή επιστολών που στάλθηκαν στις πολωνικές αρχές από Εβραίους σε όλο τον κόσμο που είναι εξοργισμένοι με το μοτίβο.[4]
Ταυτόχρονα με το Φεστιβάλ Εβραϊκού Πολιτισμού στην Κρακοβία του 2017, εγκαινιάζοντας εκδηλώσεις για συγκεκριμένες τοποθεσίες του Festivalt, μια τριάδα καλλιτεχνών του δρόμου ντυμένοι με παραδοσιακή ορθόδοξη ενδυμασία κάθονταν πίσω από ένα γραφείο, περιτριγυρισμένοι από μια εικονική κορνίζα και φορτωμένοι με παλιού τύπου μελανοδοχείο, λογιστικό βιβλίο και πένα από φτερό. Ζωντανεύοντας τα ειδώλια, οι ερμηνευτές πρόσφεραν «καλή τύχη» στους περαστικούς με αντάλλαγμα μερικά νομίσματα.[20] Ένας από τους ερμηνευτές, ο Μάικλ Ρούμπενφελντ, συνέχισε την παράσταση το 2018.[15][21][22]
Το 2019, το Εβραϊκό Μουσείο του Λονδίνου παρουσίασε μια έκθεση με τίτλο Εβραίοι, Χρήματα, Μύθος, εξερευνώντας αντισημιτικές εικόνες που συνδέουν τους Εβραίους με τα χρήματα. Μαζί με εκδηλώσεις αντισημιτικών εικόνων που χρονολογούνται από τον Ιούδα και τα τριάντα αργύρια, η έκθεση παρουσίαζε μια προθήκη με τα δημοφιλή πολωνικά κεραμικά ειδώλια του «Τυχερού Εβραίου».[23][24][25]
Δείτε επίσης
- Οικονομικός αντισημιτισμός
- Μανέκι Νέκο
- Τσιν Τσαν
Παραπομπές
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Διαδικτυακός ιστότοπος Lucky Jews Αρχειοθετήθηκε 2022-08-22 στο Wayback Machine. για την έκθεση του 2013 Αναμνηστικό, Φυλαχτό, Παιχνίδι στο Εθνογραφικό Μουσείο της Κρακοβίας, επιμέλεια Έρικα Λέχλερ
- Τυχεροί Εβραίοι Jason Francisco, περιγραφή της παράστασης του Festivalt στο ετήσιο Φεστιβάλ Εβραϊκού Πολιτισμού στην Κρακοβία