Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Το πρώτο διάταγμα για την ίδρυση του πανεπιστημίου εκδόθηκε την 31 Δεκεμβρίου 1836 (12 Ιαν. 1837 με το Νέο Ημερολόγιο), και απόντος του Όθωνα υπογράφεται από τους Άρμανσμπεργκ, Ι. Ρίζο, Κρίστιαν Σμαλτς, Δρόσο Μανσόλα, Α.Γ. Κριεζή, Γ. Λασσάνη. Το διάταγμα όριζε ότι το πανεπιστήμιο θα άρχιζε να λειτουργεί επισήμως την τρίτη ημέρα του Πάσχα του 1837 και ότι θα φέρει την ονομασία "Πανεπιστήμιον του Όθωνος". Θα είχε τέσσερις σχολές, δηλαδή των γενικών επιστημών (φιλοσοφίας, φιλολογίας, μαθηματικών και φυσικών επιστημών κλπ), της θεολογίας, της ιατρικής, και των νομικών και πολιτικών επιστημών.^[8] Η ίδρυση του πανεπιστημίου επιβεβαιώθηκε με δεύτερο διάταγμα της 14ης (26) Απριλίου του 1837 που υπέγραψε ο Όθωνας. Εκεί ορίστηκε ως ημέρα έναρξης των εργασιών του η 3 (15) Μαΐου του 1837.^[9]

Το Πανεπιστήμιο Αθηνών ονομάσθηκε Οθώνειον Πανεπιστήμιον. Αποτελούσε το πρώτο πανεπιστημιακό ίδρυμα τόσο στο νέο Ελληνικό Κράτος όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσόγειου.^[10]

Το νεοσύστατο ίδρυμα συναποτελούσαν οι σχολές Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Τεχνών, στο γνωστικό πεδίο της οποίας συγκαταλέγονταν οι Εφαρμοσμένες Επιστήμες και τα Μαθηματικά. Κατά το πρώτο έτος λειτουργίας του, το ίδρυμα στελέχωναν 33 καθηγητές, ενώ μαθήματα παρακολουθούσαν 52 φοιτητές και 75 μη εγγεγραμμένοι ακροατές. Το πανεπιστήμιο στεγάσθηκε αρχικά στην κατοικία του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα που σήμερα φιλοξενεί το Μουσείο του ιδρύματος. Το Νοέμβριο του 1841 το ίδρυμα μεταστεγάστηκε στο Κεντρικό Κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ένα κτήριο σχεδιασμένο από το Δανό αρχιτέκτονα Χανς Κρίστιαν Χάνσεν και διακοσμημένο από το ζωγράφο Καρλ Ραλ, αποτελώντας την περίφημη αθηναϊκή τριλογία, μαζί με τα κτίρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (αριστερά), και εκείνο της Ακαδημίας (δεξιά). Το Πανεπιστήμιο διατήρησε την ονομασία Οθώνειο μέχρι το 1862, χρονιά κατά την οποία ο Όθων αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Στις 20 Οκτωβρίου 1862 το ίδρυμα μετονομάσθηκε σε Εθνικόν Πανεπιστήμιον.^[11]

Το σημερινό του όνομα το Πανεπιστήμιο της ελληνικής πρωτεύουσας έλαβε το 1911 χάρη στον Ηπειρώτη ευεργέτη Ιωάννη Δόμπολη (1769-1850), ο οποίος ήταν ένας πλούσιος έμπορος που ζούσε στη Ρωσία. Διέθεσε όλη του την περιουσία στο ελληνικό Δημόσιο με τον όρο ότι το ποσό που θα σχηματιζόταν (στην αυτοκρατορική τράπεζα της Ρωσίας) μαζί με τους τόκους μέχρι το 1906 θα χρησιμοποιούνταν για την ίδρυση και λειτουργία πανεπιστημίου στα Γιάννενα ή στην Αθήνα, που θα ονομαζόταν Καποδιστριακό πανεπιστήμιο, προς τιμή του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος, Ιωάννη Καποδίστρια. Το 1911, το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, για να κληρονομήσει την τεράστια περιουσία του Δόμπολη, διχοτομήθηκε σε δύο τύποις ανεξάρτητες νομικά οντότητες, το Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον (στο οποίο ανήκαν οι θεωρητικές σχολές) και το Εθνικόν Πανεπιστήμιον (στο οποίο ανήκαν οι θετικές σχολές). Τα δύο νομικά πρόσωπα συγχωνεύθηκαν ξανά με τον οργανισμό του 1932 και το ίδρυμα μετονομάστηκε σε Αθήνησι Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον, ονομασία που διατηρεί σχεδόν αναλλοίωτη μέχρι και σήμερα.^[12]

Το 1904 η Σχολή των Τεχνών διασπάστηκε σε δύο επιμέρους Σχολές: τη Σχολή Τεχνών και αυτή των Επιστημών. Στη Σχολή Επιστημών συμπεριλαμβάνονταν αρχικά οι Σχολές Μαθηματικών, Φαρμακευτικής και Φυσικής, ενώ το 1911 προστέθηκε σε αυτές και η Σχολή Οδοντιατρικής. Το 1919 συστάθηκε το τμήμα Χημείας και τρία χρόνια αργότερα, το 1922, η Σχολή Φαρμακευτικής μετέπεσε σε αυτόνομο τμήμα. Κατά τη δεκαετία του 1960 έγιναν οι πρώτες ενέργειες με σκοπό την μετεγκατάσταση του πανεπιστημίου και τη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων του σε ενιαίο χώρο (Πανεπιστημιούπολη) στη (σημερινή) πυκνοκατοικημένη περιοχή του Ζωγράφου. Σήμερα στην Πανεπιστημιούπολη βρίσκεται η Φιλοσοφική και Θεολογική Σχολή, η Σχολή Θετικών Επιστημών και οι τέσσερις Φοιτητικές Εστίες.

Το 2012, το έμβλημα και ο λογότυπος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών άλλαξαν.^[13]

Το Πανεπιστήμιο των Αθηνών (Κεντρικό Κτήριο, Πρυτανεία) είναι εγκατεστημένο στην οδό Πανεπιστημίου στο κέντρο της Αθήνας. Συγκοινωνιακά εξυπηρετείται προς το παρόν από τη στάση του μετρό «Πανεπιστήμιο», καθώς και λεωφορεία και τρόλεϊ.

Το Πανεπιστήμιο Αθηνών χωρίζεται σε 9 Σχολές και 42 ακαδημαϊκά Τμήματα και Τομείς:^[14]

Η έρευνα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών είναι στενά συνδεδεμένη με την έρευνα που διεξάγεται σε νοσοκομεία και ερευνητικά κέντρα σε ολόκληρη τη μητροπολιτική περιοχή, όπως για παράδειγμα στο Ινστιτούτο «Δημόκριτος», στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ. Ένα μεγάλο μέρος των επιστημονικών συγγραμμάτων και μελετών της Ελλάδας προήλθε από την έρευνα που διεξάγεται στο ΕΚΠΑ και συνεργαζόμενους οργανισμούς.^[55][56][57]

Τα πρώτα Σπουδαστήρια της Φιλοσοφικής Σχολής ιδρύθηκαν το 1922 με την μετατροπή σε αυτά των αντίστοιχων Φροντιστηρίων. Επρόκειτο για το Φιλολογικόν, το Ιστορικόν-Αρχαιολογικόν, το Φιλοσοφικόν Σπουδαστήριον, καθώς και το Σπουδαστήριον Παιδαγωγικής, που λειτούργησε για πρώτη φορά ως Βιβλιοθήκη του Εργαστηρίου Πειραματικής Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο ιδρύθηκε το 1922 από τον καθηγητή Παιδαγωγικής, Νικόλαο Εξαρχόπουλο, και αρχικά στεγάστηκε στο κτήριο του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Αθηνών (οδός Σκουφά 43 και Λυκαβηττού). Με τον οργανισμό του 1932 διαχωρίζεται το Ιστορικόν Σπουδαστήριον από το Αρχαιολογικόν και ιδρύονται δυο επιπλέον, το Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας και το Σπουδαστήριον Γλωσσολογίας.

Με το νόμο-πλαίσιο για τη δομή και τη λειτουργία των Α.Ε.Ι. (ν. 1268/82) τα Σπουδαστήρια υπήχθησαν σε Τομείς και Τμήματα. Κατά το ακαδημαϊκό έτος 1987-1988, η Φιλοσοφική Σχολή εγκαταστάθηκε σε νέο κτήριο στην Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, όπου λειτούργησαν πλέον εκεί 12 Σπουδαστήρια / Βιβλιοθήκες. Μέχρι πρόσφατα (30/9/2018) η Βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής Σχολής αποτελείτο από 16 βιβλιοθήκες που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες 12 ακαδημαϊκών Τμημάτων καθώς επίσης και το Διατμηματικό Πρόγραμμα για τη Διδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως Ξένης Γλώσσας και το Διδασκαλείο της Νέας Ελληνικής ως Δεύτερης / Ξένης Γλώσσας.

Τον Οκτώβριο του 2018 δόθηκε προς χρήση το νεόδμητο κτήριο της Βιβλιοθήκης της Φιλοσοφικής Σχολής, ένας σύγχρονος χώρος 7.500 τ.μ. παραπλεύρως της Σχολής, συνδεδεμένος με αυτήν μέσω πεζογέφυρας. Η μεταφορά των Σπουδαστηρίων προς το νέο κτήριο της ενοποιημένης Βιβλιοθήκης και η δημιουργία δυο χώρων αποθήκευσης (Κλειστά Βιβλιοστάσια) στη Φιλοσοφική Σχολή ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 2018.

Η συλλογή της Βιβλιοθήκης απαρτίζεται από τις συλλογές των πρώην Σπουδαστηρίων της Φιλοσοφικής Σχολής που ενοποιήθηκαν με τη μετεγκατάσταση στο νέο κτήριο. Οι συλλογές καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα γνωστικών πεδίων των ανθρωπιστικών σπουδών, σε πολλές γλώσσες και ποικίλες μορφές υλικού. Η ελληνική γλώσσα, λογοτεχνία, φιλοσοφία, ιστορία και τέχνη, η λατινική γραμματεία, οι ευρωπαϊκές γλώσσες και λογοτεχνίες (αγγλική, γαλλική, γερμανική, ιταλική ισπανική, ρωσική), η παιδαγωγική επιστήμη και η ψυχολογία καθώς και η μουσική και το θέατρο αποτελούν το ψηφιδωτό μιας εκτεταμένης συλλογής που αγγίζει τα 500.000 τεκμήρια.

Ανάμεσα σε αυτά υπάρχουν σπάνιες και πολύτιμες εκδόσεις (περίπου 20.000 τόμοι), κάποιες του 16ου αιώνα, καθώς και χειρόγραφα. Εκτός από τα έντυπα βιβλία, σημαντική είναι η συλλογή των επιστημονικών περιοδικών (4.038 τίτλοι), μεγάλη η συλλογή οπτικοακουστικού υλικού (κυρίως μουσικού) και ταχέως αναπτυσσόμενο το ιδρυματικό ψηφιακό αποθετήριο «Πέργαμος», με την γκρίζα βιβλιογραφία, ψηφιοποιημένες συλλογές, και άλλη ερευνητική παραγωγή του ιδρύματος. Το υλικό προέρχεται από αγορές, δωρεές και ανταλλαγές στο πλαίσιο συνεργασιών με ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού, με σκοπό να υποστηρίζει και να πλαισιώνει την έρευνα και την εκπαίδευση στη Φιλοσοφική Σχολή.

Η βιβλιοθήκη της Σχολής Θετικών Επιστημών καλύπτει όλη την ακαδημαϊκή κοινότητα του Πανεπιστημίου (εκπαιδευτικό προσωπικό, φοιτητές κ.λπ.) καθώς και τους υπόλοιπους ερευνητές (εξωτερικοί χρήστες) που την επισκέπτονται λόγω των ενδιαφερόντων τους στις Θετικές Επιστήμες. Κύριος σκοπός της και αποστολή της είναι να προβάλει το έργο του Πανεπιστημίου και να υποστηρίζει τις εκπαιδευτικές διαδικασίες και τις πληροφοριακές ανάγκες των χρηστών της, μέσω υπηρεσιών και πηγών πληροφόρησης που παρέχει.

Το γνωστικό αντικείμενο της συλλογής εστιάζεται σε θέματα των μαθημάτων που διδάσκονται στη Σχολή, βάσει των προγραμμάτων σπουδών όπως Βιολογία, Γεωλογία, Μαθηματικά, Πληροφορική, Φυσική, Χημεία κ.ά. Η συλλογή είναι ανοικτής πρόσβασης στην αίθουσα του βιβλιοστασίου. περιλαμβάνει όμως και συλλογή κλειστής πρόσβασης, όπου οι χρήστες έχουν πρόσβαση έπειτα από συνεννόηση με το προσωπικό της βιβλιοθήκης και αποτελείται από σπάνιο και πολύτιμο υλικό που βρίσκεται σε μία ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα.^[58]

Η βιβλιοθήκη Επιστημών Υγείας, ιδρύθηκε το 1996 με πρώτο Πρόεδρο της Εφορίας τον Καθηγητή Φαίδωνα Φέσσα. Η συλλογή της εξυπηρετεί και καλύπτει τα γνωστικά αντικείμενα που θεραπεύουν οι Σχολές Υγείας όπως Ιατρική, Νοσηλευτική, Οδοντιατρική, Ανατομία, Φαρμακολογία, Μικροβιολογία, Ανοσολογία, Κλινική Παθολογία κ.ά.

Αποτελείται από 14.000 τόμους ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων, 279 τίτλους έντυπων περιοδικών καθώς και συλλογή σπάνιων και παλαιών βιβλίων που αποτελούν τη συλλογή του Παπουλάκειου Σπουδαστηρίου και φυλάσσεται στο χώρο του βιβλιοστασίου, ο οποίος είναι κλειστής πρόσβασης για τους χρήστες.^[59]

Η Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου περιλαμβάνει τις κύριες κτιριακές εγκαταστάσεις του ιδρύματος.

• Γεώργιος Παπανικολάου, Ιατρός, Βιολόγος
• Χρήστος Παππάς, Οδοντίατρος
• Παναγιώτης Βαρώτσος, Φυσικός
• Δημήτρης Νανόπουλος, Φυσικός
• Κωνσταντίνος Σ. Κόντος, Γλωσσολόγος, Φιλόλογος
• Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ, Ιστορικός, Βυζαντινολόγος
• Βασίλης Λάζαρης, Ιστορικός

• Κορνήλιος Καστοριάδης

• Κωνσταντίνος Τσάτσος
• Χαρίλαος Τρικούπης
• Ελευθέριος Βενιζέλος
• Δημήτριος Γούναρης
• Αλέξανδρος Παπαναστασίου
• Ξενοφών Ζολώτας
• Γρηγόρης Λαμπράκης
• Γεώργιος Παπανδρέου
• Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ΄
• Γεώργιος Μαύρος
• Νικόλαος Τριανταφυλλάκος
• Ανδρέας Παπανδρέου
• Φώφη Γεννηματά

• Κωστής Παλαμάς
• Οδυσσέας Ελύτης
• Μάνος Χατζιδάκις
• Γιώργης Μανουσάκης^[62]

• Γεώργιος Μέγας
• Νικόλαος Πολίτης

Το Πανεπιστήμιο Αθηνών διοργανώνει κάθε έτος (σε συνεργασία με τη γραμματεία του Πανεπιστημιακού γυμναστηρίου των Ιλισίων) πρωταθλήματα ποδοσφαίρου και καλαθοσφαίρισης, στα οποία λαμβάνουν μέρος αντιπροσωπευτικές ομάδες αθλητών-φοιτητών, από τις σχολές και τα τμήματα που ανήκουν στο δυναμικό του ΕΚΠΑ.

Το Πανεπιστημιακό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου είναι αθλητική διοργάνωση υπό την αιγίδα του ΕΚΠΑ σε συνεργασία με το Πανεπιστημιακό γυμναστήριο, το οποίο φέρει την ευθύνη της διεξαγωγής του.

Δικαίωμα να λάβουν μέρος έχουν μόνο εν ενεργεία φοιτητές των πανεπιστημιακών σχολών και τμημάτων, στους οποίους παρέχονται αγωνιστικά δελτία σφραγισμένα και υπογεγραμμένα από τη γραμματεία του γυμναστηρίου. Η τελευταία φέρει και το βάρος του καθορισμού του προγράμματος αγώνων, εξασφάλισης αγωνιστικών χώρων και διαιτητών, οι οποίοι επίσης προέρχονται από την φοιτητική ή ακαδημαϊκή κοινότητα. Στον τελικό αγώνα για τον τίτλο της αγωνιστικής περιόδου 2018-19 αναμετρήθηκαν οι ομάδες της Νομικής και της Ιατρικής Σχολής^[63]. Νικήτρια αναδείχτηκε η Νομική, με 4-2 στα πέναλτι (κανονικός αγώνας και παράταση 0-0).

• Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα στην Ελλάδα

• «Πανόραμα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δομή - Λειτουργία - Εκπαιδευτικό Έργο», εκδ. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2002.
• Βαγγέλης Καραμανωλάκης et al, «ΕΚΠΑ 1837-2017. 180 χρόνια Ιστορίας και Προσφοράς», εκδ. Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2018.
• Κωνσταντίνος Κριμπάς, «Η Ανώτατη παιδεία», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμος 7: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940. Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 185-196.

• Επίσημη ιστοσελίδα (Ελληνικά) (Αγγλικά)
  Στη Βικιθήκη υπάρχει υλικό που έχει σχέση με το θέμα: Διατάγματα για την ίδρυση του πανεπιστημίου το 1837.

• Κιμουρτζής, Παναγιώτης· Μανδυλαρά, Άννα. «Συμβολισμοί και κρατική εξουσία: Τελετές του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά την οθωμανική περίοδο». 
• «Ενιαίος Διαδικτυακός Τόπος για την Ιστορία του Ε.Κ.Π.Α.». 1 Απριλίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2019. 
• Αναδρομή στην ίδρυση του πρώτου Ελληνικού Πανεπιστημίου και την ιστορία του Πανεπιστημίου Αθηνών (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)