Αχαρναί

Υπάρχουν διάφορες απόψεις για την προέλευση του ονόματος «Αχαρναί». Θεωρείται ως πιθανότερη η εκδοχή πως το όνομα είναι προελληνικό. Υπήρχε κατά την αρχαιότητα η άποψη (πιθανόν από κωμική εκδοχή) ότι η λέξη προέρχεται από το «αχάρνα» ή «αχαρνός», το οποίο σημαίνει λαβράκι, επειδή η πεδιάδα στην οποία βρίσκονταν οι Αχαρνές έμοιαζε με το σχήμα αυτού του ψαριού. Άλλη άποψη είναι ότι το «Αχαρναί» προέρχεται από τον Αχάρνα, επώνυμο μυθικό ήρωα και ιδρυτή της πόλης.^[7]

Ο δήμος των Αχαρνών, ήταν δήμος των Μεσογείων.^[8] Βρισκόταν 60 στάδια^[9] βόρεια της Αθήνας, στο τμήμα δυτικά-βορειοδυτικά της αττικής πεδιάδας, νότια του βουνού της Πάρνηθας στη ευρύτερη περιοχή των σύγχρονων προαστίων των Αχαρνών και των Άνω Λιοσίων, περίπου 10 χιλιόμετρα (6 μίλια) δυτικά της Αθήνας.

Η θέση των αρχαίων Αχαρνών πιστεύεται ότι βρισκόταν κυρίως στην περιοχή, στην οποία ήταν παλαιότερα το Μενίδι Αττικής, προσδιοριζόμενη από διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία οδήγησαν σε ταύτιση την αρχαία με τη σημερινή περιοχή και αυτό αποτέλεσε και την αιτία για να μετονομαστεί το Μενίδι σε Αχαρνές.^[10]

Ο δήμος, η ύπαρξη του οποίου επιβεβαιώνεται και από διάφορες επιγραφές,^[11] ως μέλος της Οινηίδας φυλής, συμμετείχε με 22 βουλευτές στην αρχαία Βουλή των 500, κατά την πρώτη περίοδο (508 – 307/306 π.Χ.). Κατά τη δεύτερη περίοδο (307/306 – 224/223 π.Χ.) συμμετείχε με 25 βουλευτές στη Βουλή των 600. Στις επόμενες περιόδους: Την τρίτη περίοδο (224/223 – 201/200 π.Χ.), την τέταρτη περίοδο (201/200 π.Χ. – 126/127), καθώς και την πέμπτη περίοδο (126/127 – 3ος αιώνας) παραμένει άγνωστος ο αριθμός βουλευτών–αντιπροσώπων.

Ο δημότης των αρχαίων Αχαρνών ονομαζόταν Αχαρνεύς ή Αχαρνίτης ή Αχαρναίος, ^[12]πληθυντικός (οι): Αχαρνής (Ἀχαρνῆς στην Αττική διάλεκτο) ή Αχαρνείς. Γνωστοί και από τους Αχαρνής του Αριστοφάνη.

Οι Αχαρνές ήταν ο μεγαλύτερος και πιο πυκνοκατοικημένος δήμος. Ο δήμος, παρά το μέγεθός του, ήταν κυρίως γεωργικός, αλλά η οικονομία του βασίστηκε επίσης στην εκτεταμένη παραγωγή ξυλάνθρακα από τα γειτονικά δάση.^[13] Οι Αχαρνείς ασχολούνταν με τη γεωργία και παρήγαγαν κυρίως δημητριακά, σταφύλια και ελιές. Οι Αχαρνές ήταν παράλληλα το κέντρο της αθηναϊκής παραγωγής και εμπορίου ξυλάνθρακα, όπως υποδεικνύει και ο «χορός» (η χορωδία) του Αριστοφάνη στην κωμωδία «Αχαρνής», ο οποίος αποτελείται από καρβουνιάρηδες. ^[14] Ο Πίνδαρος τους χαρακτηρίζει ως ιδιαίτερα γενναίoυς.^[15]

Οι παλαιότερες αρχαιολογικές ενδείξεις κατοίκησης - χρήσης χώρων στην περιοχή όπου αναπτύχθηκε ο αρχαίος δήμος των Αχαρνών ανάγονται στους νεολιθικούς χρόνους.

Η περιοχή κατοικήθηκε εκτεταμένα και συνεχόμενα κυρίως από την μυκηναϊκή εποχή. Κοντά στη περιοχή Λυκότρυπα έχουν βρεθεί, τα ερείπια ενός μυκηναϊκού τάφου, ενώ υπάρχουν επίσης στοιχεία από τάφο της εποχής του Χαλκού στην περιοχή Νέμεσις. Γενικά από τα γεωμετρικά χρόνια (11ος-8ος αι. π.Χ.) υπάρχουν άφθονες αρχαιολογικές μαρτυρίες που προέρχονται κυρίως από ανασκαφές τάφων σε πολλές θέσεις του αρχαίου δήμου. Ο θολωτός τάφος στο Μενίδι υποδεικνύει ότι πιθανόν οι Αχαρνές ήταν κάποτε ανεξάρτητη περιοχή.

Τα λίγα οικιστικά κατάλοιπα της κλασικής εποχής, την περίοδο δηλαδή ακμής του δήμου, που έχουν βρεθεί ως τώρα στις Αχαρνές, αποδίδονται στον τρόπον κατανομής των οικιστικών πυρήνων, στους οποίους ήταν οργανωμένος ο δήμος και στην πολύ μεγάλη έκταση που αυτός καταλάμβανε, αλλά και στην καταστροφή των μικρών συνήθως οικιών της κλασικής εποχής από τις μεγαλύτερες ρωμαϊκές οικιστικές εγκαταστάσεις. Πολλές φορές κάτω από τους ρωμαϊκούς τοίχους των κατοικιών βρίσκονται παλιότεροι της κλασικής εποχής.^[7]

Το κέντρο του αρχαίου δήμου, όπου πιθανόν ήταν οι ναοί του Άρη, της Αθηνάς Αρείας, του Απόλλωνα Αγυιέα (προστάτης των δρόμων και των δημοσίων χώρων), βωμός της Αθηνάς Υγείας (προστάτιδα της υγείας), ναοί της Αθηνάς Ιππίας (θεά των αλόγων), του Διονύσου Μελπομένου (προστάτη των τραγουδιστών) και του Διονύσου Κισσού (θεού του φυτού κισσού, για το οποίο πίστευαν ότι καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά στα εδάφη του δήμου αυτού).^[16] και επίσης το θέατρο του δήμου, φαίνεται πως ήταν και τότε στην ίδια περίπου περιοχή που είναι και τώρα το κέντρο του σημερινού δήμου, όπως αποκαλύπτει και η ανακάλυψη τμήματος του αρχαίου θεάτρου των Αχαρνών. Κατάλοιπα επίσης πολυτελών σπιτιών ή δημόσιων κτιρίων βρέθηκαν και στην κεντρική πλατεία του σημερινού δήμου, μπροστά από το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αχαρνών (περίτεχνα αρχιτεκτονικά μέλη και τμήμα από το κάτω μέρος κορμού αγάλματος γυναικείας μορφής κλασικών χρόνων).^[7]

Στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους (5ος-2ος αι. π.Χ.) χρονολογείται το μεγαλύτερο πλήθος των ευρημάτων από την περιοχή των Αχαρνών, που προέρχονται στην πλειονότητά τους από νεκροταφεία που ανασκάφηκαν σε όλη την έκταση των σημερινών Αχαρνών, τμήματα από το οδικό δίκτυο της πόλης, τμήματα αγωγών που ανήκαν στον "αχαρνικό οχετό", ένα σπουδαίο υδραυλικό έργο του 4ου αι. π.Χ. που υδροδοτούσε τις Αχαρνές και τους γύρω δήμους. Και από το οδικό δίκτυο της εποχής αυτής σώθηκαν αρκετά κατάλοιπα. Αυτά τα διάφορα κατάλοιπα από το οδικό δίκτυο, οι οικιστικοί πυρήνες, τα αποχετευτικά, αρδευτικά έργα και τα νεκροταφεία της περιοχής αποτελούν συνήθως τα αρχαιολογικά τεκμήρια τα οποία δίνουν πληροφορίες για το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Αχαρνών των προϊστορικών και αρχαίων χρόνων.^[7]

Επίσης υπήρχε ναός του Άρη, του αρχαίου δήμου των Αχαρνών, στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας.

Κατά τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, (στη φάση του Αρχιδάμειου πολέμου), ο στρατός των Σπαρτιατών με εντολή του βασιλιά Αρχιδάμου Β΄ εισέβαλε στην Αττική μέχρι τις Αχαρνές, ενώ ο Περικλής συσπείρωνε το λαό μέσα στα τείχη της Αθήνας. ^[17][18] Οι Σπαρτιάτες κατέστρεψαν τη γη και τα δάση του δήμου και στρατοπέδευσαν, ελπίζοντας να προσελκύσουν τον αθηναϊκό στρατό έξω από την πόλη.^[19] Η καταστροφή της πόλης των Αχαρνών και η εγκατάλειψη της αναγκαιότητας του ναού του Άρη, ακριβώς χτίστηκε, αποτελούσε πρωταρχικό παράγοντα στο χαρακτήρα των εμπόλεμων Αχαρνών, η οποία οδήγησε τον Αριστοφάνη στο να επιλέξει το όνομα του δήμου, ως τίτλο σε ένα από τα έργα του, τους Αχαρνής, αλλά και σε ένα άλλο έργο, την Λυσιστράτη ,^[20] οι κάτοικοι του δήμου επανεμφανίζονται ως επιδρομείς. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο δήμος έδωσε στρατό αποτελούμενο από 3.000 (τρεις χιλιάδες) οπλίτες, δηλαδή το (1/10) ένα δέκατο του πεζικού της Αθήνας. Ωστόσο, πιστεύεται ότι το ποσοστό αυτό είναι λάθος και ότι οι στρατιώτες του δήμου ήταν μόνο 1.000 (χίλιοι), δεδομένου ότι, σύμφωνα με το σύνταγμα της Αθήνας, υπήρχε μια αναλογία ποσόστωσης από σαράντα δύο ελεύθερους πολίτες για κάθε ένα βουλευτή. ^[21]

Στις Αχαρνές διαδραματίστηκε επίσης η σκηνή μεγάλης μάχη μεταξύ των δημοκρατικών δυνάμεων του Θρασύβουλου και εκείνων των Τριάκοντα Τυράννων, κατά τη διάρκεια του αθηναϊκού εμφυλίου πολέμου.^[22] Ο Θρασύβουλος, με επτακόσιους άνδρες, συγκρούστηκε με όλη την σπαρτιατική φρουρά της πόλης και δύο μοίρες ιππικού, οι οποίοι προσπαθούσαν να διακόψουν τις προμήθειες, μετατρέποντας σε φυγή τους εχθρούς και σκοτώνοντας περίπου εκατόν είκοσι από αυτούς.

Σημαντικά μνημεία των αρχαίων Αχαρνών θεωρούνται τα εξής:^[7]

• Ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος στον Κόκκινο Μύλο,
• Ο Τύμβος του Σοφοκλή, στην Βαρυμπόμπη,
• Το αρχαίο θέατρο των Αχαρνών, σε κεντρικό τμήμα της πόλης (οδός Σαλαμίνος),
• Το Αδριάνειο Υδραγωγείο (έργο της ρωμαϊκής περιόδου),
• Ο Αχαρνικός Οχετός (αρδευτικό έργο),
• Η Ρωμαϊκή Αγροικία στις Αχαρνές

Η κατοίκηση των Αχαρνών συνεχίστηκε και στα χρόνια που ακολούθησαν την κλασική εποχή. Την αδιάσπαστη συνέχεια της κατοίκησης στην περιοχή έως σήμερα επιβεβαιώνουν, αρκετά σωζώμενα κατάλοιπα από την ρωμαϊκή και υστερορωμαϊκή εποχή όπως, τάφοι, κατοικίες, αγροτικές και εργαστηριακές εγκαταστάσεις, λουτρά, αγωγοί, κ.λπ. Η κατοίκηση του χώρου κατά τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια συμπληρώνεται από μεγάλες αγροικίες. Επιπλέον, υπάρχει πλήθος οχυρώσεων στους λόφους στα περίχωρα των Αχαρνών, που δείχνει τη στρατηγική σημασία της περιοχής αυτής. Πολλοί ναοί των Αχαρνών και της Πάρνηθας των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων επιβεβαιώνουν τη διαχρονικότητα της κατοίκησης επίσης, ενώ το Μενίδι ήταν το κυριότερο οικιστικό και οικονομικό κέντρο μετά την πόλη της Αθήνας, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το Μενίδι στη συνέχεια θα μετονομαστεί και πάλι Αχαρνές, για να αποδώσει την σύνδεση με την αρχαία πόλη – δήμο. Το 2001, οι Αχαρνές υπολογίζονταν σε 82.555 κατοίκους και το 2011, με βάση την επίσημη απογραφή, σε 107.500 κατοίκους. ^[7]

• Πείσανδρος, γεννήθηκε στα μέσα του πέμπτου αιώνα π.Χ., (πιθανόν είχε πολιτογραφηθεί)
• Φιλοκλής, γεννήθηκε τον πέμπτο αιώνα π.Χ., (πιθανόν είχε πολιτογραφηθεί)
• Πασίων, γεννήθηκε το 430 π.Χ., (πιθανόν είχε πολιτογραφηθεί)^[23]
• Απολλόδωρος, γεννήθηκε το 394 π.Χ., (πιθανόν είχε πολιτογραφηθεί)

• Αρχαία Αθήνα
• Οινηίδα φυλή
• Αχαρνές Αττικής
• Αχαρνής
• Στήλη Αχαρνών
• Στήλη του Ιάσονος

Πρωτογενείς πηγές

• Αριστοφάνης, Αχαρνής, στιχ. 332.
• Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, στιχ. 61. κ.ε..
• Διόδωρος Σικελιώτης, "Ιστορική Βιβλιοθήκη", ΙΔ=(XIV), 32, 6.
• Θουκυδίδης, “Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου”, Βιβλίο Β΄, 13, Βιβλίο Β΄, 19-20, Βιβλίο Β΄, 21-23.
• Λουκιανός, "Ἰκαρομένιππος ή Υπερνέφελος", 18.
• Παυσανίας, "Ελλάδος περιήγησις", “Αττικά”, I.31.6.
• Πίνδαρος, "Νέμεα", II 25, («Τιμοδήμω Αχαρνεί Παγκρατιαστή»).
• Πλούταρχος, "Βίοι Παράλληλοι", "Περικλής" 33.3.
• Ελληνικές επιγραφές - IG Αχαρν.

Δευτερογενείς πηγές

• Acharnae, στην ιστοσελίδα: referenceworks.brillonline.com,
•  Το συγκεκριμένο λήμμα περιλαμβάνει περιεχόμενο από πηγή, η οποία αποτελεί, πλέον, κοινό κτήμα: 
  (Αγγλικά) Smith, William, επιμ. (1854–1857). «Acharnae». Dictionary of Greek and Roman Geography. Λονδίνο: John Murray.  Acharnae
• John S. Traill: The political organization of Attica: a study of the demes, trittyes, and phylai, and their representation in the Athenian Council,“Attica”, Princeton: American School of Classical Studies at Athens (ASCSA), 1975, ISBN=978-0-87661-514-0
• John S. Traill: Demos and trittys. Epigraphical and topographical studies in the organization of Attica. Athenians Victoria College, Toronto 1986.
• Ιστορία της Πόλης Αρχειοθετήθηκε 2015-12-06 στο Wayback Machine., από την ιστοσελίδα: www.acharnes.gr του Δήμου Αχαρνών.

• Δήμος Αχαρνών, η ιστοσελίδα: www.acharnes.gr του Δήμου Αχαρνών.
• Richard Stillwell, ed. Princeton Encyclopedia of Classical Sites, 1976: C.W.J. Eliot, "Acharnai (Menidi), Attica, Greece"
• «Akharnai». www.ancientworlds.net (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 19 Αυγούστου 2014.