Ατήνη

Ο δήμος της Ατήνης, ήταν δήμος της Παραλίας. ^[1] Βρισκόταν νοτιοανατολικά της Αθήνας, ανάμεσα στους δήμους της Αναφλύστου στα βόρεια, της Αμφιτροπής στα βορειοανατολικά (συνοριακή επιγραφή στο Μεγάλο Βάφι) και του Σουνίου στα ανατολικά. Οι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι οικιστικά σημεία του δήμου, ο οποίος ήταν χωρίς αστικό κέντρο, βρίσκονται σε θέσεις στις πεδιάδες γνωστές ως Χάρακας ^[2] των Λεγρενών, Αγία Φωτεινή και Θυμάρι, οι οποίες αυτές θέσεις είναι λίγο μετά την Παλαιά Φώκαια, στην περιοχή της Αναβύσσου, που ανήκει διοικητικά στον Δήμο Σαρωνικού Αττικής και μετά τα όρια αυτής, σε περιοχές, που ανήκουν διοικητικά στον Δήμο Λαυρεωτικής.

Στην έκταση του αρχαίου δήμου ανήκε και η γνωστή νησίδα Πάτροκλος (γνωστή σήμερα και ως Γαϊδουρονήσι και στα αρχαία χρόνια ως Πατρόκλου Χάραξ ή Κόπρος), η οποία είναι νησί στο Σαρωνικό κόλπο, που ανήκει διοικητικά στον Δήμο Λαυρεωτικής, στο δρόμο για το Σούνιο, μεταξύ των οικισμών Θυμάρι και Λεγρενά, μετά την Παλαιά Φώκαια, το οποίο βρίσκεται κοντά στην αττική ακτή, σε απόσταση περίπου 850 μέτρων.

Η Ατήνη αναφέρεται συνήθως και ως Αιτήνη, σε παλαιότερες αναφορές ερευνητών του 19ου αιώνα.^[3] Ο Δανιήλ ο Μάγνης είναι ο μόνος ο οποίος, προφανώς λανθασμένα, αναφέρει την ύπαρξη δυο ξεχωριστών δήμων, την Aτήνη ή Ατηνία (ο δημότης Aτηνεύς)^[4] και την Αιτήνη (ο δημότης Αιτηνεύς)^[5] και τις δυο ως μέλη της Αντιοχίδας φυλής, συγχέοντας πιθανώς την Αιτήνη με την Ειτέα.

Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ανδρέα Καπετάνιο, ο οποίος αναφέρεται στο χώρο και τους ανθρώπους με βάση την αρχαία τοπογραφία των οικισμών και των δήμων της Λαυρεωτικής: «Οι αρχαίοι δήμοι της Λαυρεωτικής, συναπαρτίζονται από την Ανάφλυστο, τους Φρεαρρίους, τη Βήσα, την Αμφιτροπή, το Θράσυμο, το Λαύρειο, τη Μαρώνεια, τον Θορικό, το Σούνιο (με τη Νάπη και την Σκοπιά) και την Ατήνη. Κάποια από τα ονόματα αυτά φαίνεται να είναι τοπωνύμια που προσδιορίζουν θέσεις μεταλλείων εντός των ορίων των δήμων, όπως η Σκοπιά και η Νάπη εντός του Δήμου Σουνίου. Κάποια άλλα πιθανώς να αντιστοιχούν σε "δορυφορικούς" οικισμούς, που συναπαρτίζουν έναν δήμο, όπως έχει προταθεί για τους Φρεαρρίους ως οικιστικό πυρήνα εντός της Αναφλύστου».^[6]

Ο δήμος, η ύπαρξη του οποίου επιβεβαιώνεται και από διάφορες επιγραφές,^[7] ως μέλος αρχικά της Αντιοχίδας φυλής, συμμετείχε με 3 βουλευτές στην αρχαία Βουλή των 500, κατά την πρώτη περίοδο (508 – 307/306 π.Χ.). Κατά τη δεύτερη περίοδο (307/306 – 224/223 π.Χ.) ο δήμος μεταφέρθηκε στην «μακεδονική» Δημητριάδα φυλή, αντιπροσωπευόμενος από 4 βουλευτές στη Βουλή των 600. Με 4 βουλευτές αντιπροσωπευόταν επίσης και κατά την τρίτη περίοδο (224/223 – 201/200 π.Χ.). Μετά την κατάργηση και διάλυση των «μακεδονικών φυλών» (Αντιγονίς και Δημητριάς) ο δήμος ενσωματώθηκε στην Ατταλίδα φυλή, κατά την τέταρτη (201/200 π.Χ. – 126/127) και την πέμπτη περίοδο (126/127 – 3ος αιώνας), αλλά είναι άγνωστος ο αριθμός βουλευτών–αντιπροσώπων του δήμου και για τις δυο αυτές τελευταίες περιόδους.

Ο δημότης της αρχαίας Ατήνης ονομαζόταν Aτηνεύς ή Aτηνιεύς.^[8][9] Ο δήμος έχει μελετηθεί συστηματικά από τους αρχαιολόγους. Η έρευνα έχει οδηγήσει στην ταυτοποίηση των περισσότερων οικισμών του δήμου και απομονωμένα αγροκτήματα, χωρίς όμως να έχει βρεθεί ένα πραγματικό αστικό κέντρο του δήμου. Οι κάτοικοι του δήμου της Ατήνης ζούσαν κυρίως από τη γεωργία, αν και σε ένα σύνολο εκτάσεως περίπου 20 τ.χλμ., μόλις το 22% ήταν καλλιεργήσιμη γη. Η περιοχή του δήμου, εκτός από ένα μικρό χωριό της αρχαϊκής εποχής, δεν κατοικήθηκε μέχρι τον πέμπτο αιώνα π.Χ, καθώς δεν βρέθηκαν δείγματα αγγειοπλαστικής νωρίτερα από αυτόν τον αιώνα και η πρώτη επιγραφή που αναφέρεται σε πολίτη του δήμου χρονολογείται από το 432 π.Χ. Η περιοχή της Ατήνης άκμασε τον πέμπτο και τον τέταρτο αιώνα π.Χ., αλλά γρήγορα από τον τρίτο αιώνα π.Χ. και μετά ερήμωσε σταδιακά, πιθανότατα μετά τον Χρεμωνίδειο πόλεμο, μεταξύ 268/267 – 261 π.Χ.

Ερείπια από τη οχύρωση του Φρουρίου της Ατήνης παραμένουν ορατά και επιβεβαιώνουν ότι κάποτε ορθωνόταν σε μοναδικό σημείο ελέγχου της πρόσβασης προς τον δήμο. Βρισκόταν στο νησί του Πατρόκλου (Γαϊδουρονήσι), όπου διασώζονται λείψανα οχύρωσης, η οποία κατασκευάστηκε από το στρατηγό του Πτολεμαίου Β΄, Πάτροκλο, κατά τη διάρκεια του Χρεμωνιδείου πολέμου. Περιλαμβάνει οχυρωμένο στρατόπεδο (Πάτροκλου Χάραξ) και Πύργο των κλασικών χρόνων, ενώ η οχύρωση αποτελείται από κτίριο–στρατηγείο στην κορυφή λόφου, στην ανατολική πλευρά του νησιού, δυο τείχη που κλείνουν όλη την έκταση από τον λόφο μέχρι τη θάλασσα και διάφορα ερείπια κτισμάτων, τα οποία ήταν προφανώς τα καταλύματα των στρατιωτών και οι αποθήκες, στο εσωτερικό του τείχους.^[10]

Υπήρξαν διάφοροι γνωστοί πολίτες από τον δήμο της Ατήνης, όπως ο βουλευτής Βίοττος ο Ατηνεύς, ο Γλαύκιππος ο Ατηνεύς, ο Γλαύκος ο Ατηνεύς γιος του Ηρακλείτου, ο βουλευτής Γνάθιος ο Ατηνεύς γιος του Ευφιλήτου, ο Δαμίων ο Ατηνεύς, ο βουλευτής Δημήτριος ο Ατηνεύς, ο Διόδωρος ο Ατηνεύς κ.α.^[11]

• Αρχαία Αθήνα
• Αντιοχίδα φυλή
• Δημητριάδα φυλή
• Ατταλίδα φυλή

Πρωτογενείς πηγές

• Ελληνικές επιγραφές - IG Ατην Attica (IG I-III).

Δευτερογενείς πηγές

• Atene, στην ιστοσελίδα: referenceworks.brillonline.com,
• John S. Traill: The political organization of Attica: a study of the demes, trittyes, and phylai, and their representation in the Athenian Council, “Attica”. Princeton: American School of Classical Studies at Athens (ASCSA), 1975, ISBN 978-0-87661-514-0
• John S. Traill: Demos and trittys. Epigraphical and topographical studies in the organization of Attica. Athenians Victoria College, Toronto 1986, p. 140.
• Peter Siewert, "Die Trittyen Attikas und die Heeresreform des Kleisthenes", C.H. Beck, München 1982, ISBN 3406080634, ISBN 9783406080630
• Ανδρέας Καπετάνιος, "Ο χώρος και οι άνθρωποι στην αρχαία τοπογραφία της Λαυρεωτικής", σελ. 183-198, από το συλογικό έργο: "Αρχαιολογικές Συμβολές", Τόμος Α: Αττική - ΚΣΤ’ και Β’ Εφορείες Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, επιμέλεια: Μαρία Δόγκα-Τόλη, Σταυρούλα Οικονόμου, έκδοση: Ίδρυμα Νικολάου & Ντόλλης Γουλανδρή – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2013, ISBN 978-618-5060-00-8 και ISBN 978-960-7064-99-8

• «Atene». www.ancientworlds.net. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Ιουλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2015. 
• Δήμος Σαρωνικού Αρχειοθετήθηκε 2017-01-15 στο Wayback Machine., από την ιστοσελίδα: www.saronikoscity.gr του Δήμου Σαρωνικού Αττικής.
• Δήμος Λαυρεωτικής, από την ιστοσελίδα www.lavreotiki.gr του Δήμου Λαυρεωτικής.
• Traill, J. «Places: 579883 (Atene)». Pleiades. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2017. 
• Atene, deme and fort, Charaka, στις ιστοσελίδες: http://imperium.ahlfeldt.se & https://web.archive.org/web/20170808012018/http://dare.ht.lu.se/, Ψηφιακός Άτλας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ("Digital Atlas of the Roman Empire", Johan Ahlfeldt, Department of Archaeology and Ancient History, Lund University, Sweden), Πανεπιστήμιο Λουντ, Λουντ, Σουηδία, πρόγραμμα: Pelagios.
• Atene, Lexicon of Greek Personal Names (LGPN).
• Atene, Attic Inscriptions Online.