Αμαρυλλιδοειδή

Τα αμαρυλλιδοειδή είναι όλα σχεδόν χερσαία φυτά (με ελάχιστα υδρόβια είδη), ποώδη γεώφυτα (και σε κάποιες περιπτώσεις επίφυτα), όλα πολυετή με εξαίρεση μόνο τεσσάρων ειδών. Τα περισσότερα γένη εκφύονται από βολβούς, και λίγα, όπως ο αγάπανθος, η κλίβια και ο σκάδοξος από ριζώματα (υπόγειους βλαστούς).^[3]

Τα φύλλα είναι απλά, μάλλον χονδρά, με παράλληλες νευρώσεις, και διαθέτουν μερίστωμα. Τα άνθη είναι σχεδόν πάντοτε μονόκλινα (δηλαδή το ίδιο άνθος είναι αρσενικό και θηλυκό ταυτοχρόνως), ακτινομορφικά (ακτινικώς συμμετρικά), σπανίως ζυγομορφικά και συνήθως διατεταγμένα σε σκιάδια στις κορυφές άφυλλων στελεχών, με τα άνθη να συνδέονται με νηματοειδές βράκτιο. Το περιάνθιο αποτελείται από 6 μη διαφοροποιημένα τέπαλα, διατεταγμένα σε δύο σπονδυλώματα των τριών.

Η θέση της ωοθήκης διαφέρει ανάλογα με την υποοικογένεια: τα αγαπανθοειδή και τα αλλιοειδή έχουν ανώτερες ωοθήκες, ενώ οι αμαρυλλιδοειδίδες έχουν κατώτερες. Οι 6 στήμονες είναι διατεταγμένα κατά κανόνα σε δύο σπονδυλώματα των τριών και σε κάποιες περιπτώσεις σε περισσότερα, όπως στη γηθυλλίδα.

Ο καρπός είναι είτε ξηρός και στον τύπο της κάψας, είτε σαρκώδης και στον τύπο της ράγας.

Ο πατέρας της ταξινομικής Κάρολος Λινναίος περιέγραψε το τυπικό είδος αμαρυλλίς, από το οποίο η οικογένεια πήρε το όνομά της, το 1753 στο έργο του Species Plantarum^[4], με εννέα είδη που τα ενέταξε στα «εξάνδρια μονογύνια» φυτά (δηλαδή 6 στήμονες και ένας ύπερος)^[5], τα οποία περιελάμβαναν συνολικά 51 γένη^[6] στο ταξινομικό σχήμα του. Ωστόσο το όνομα «αμαρυλλίς» έχει δοθεί και σε άλλα φυτά κατά καιρούς.

Από ενωρίς τα «εξάνδρια μονογύνια» κατατάσσονταν είτε ως λειριοειδή, είτε ως αμαρυλλιδοειδή φυτά.^[7] Από το 1763, οπότε ο Μισέλ Αντανσόν τα θεώρησε μέλη της οικογένειας λειριοειδή'^[8], ενέταξε την αμαρυλλίδα στον «Τομέα 7: Νάρκισσοι»^[9], από τους 8 «τομείς» που είχε το ταξινομικό σχήμα του για τα λειριοειδή.

Ο Αντουάν Λωράν ντε Ζυσιέ, που οργάνωσε τις οικογένειες των φυτών^[10] το 1789, τοποθέτησε την αμαρυλλίδα με 15 συγγενή γένη της στα μονοκοτυλήδονα^[11] και στην τάξη «νάρκισσοι», υποδιαιρεμένα σε τρεις υποοικογένειες.^[12] Το σύστημά του περιέγραφε επίσης τα λειριοειδή ως ξεχωριστή τάξη εντός των Stamina perigynia. Η χρήση του όρου «τάξη» (Ordo) εκείνη την εποχή ήταν πλησιέστερη σε αυτό που αποκαλούμε σήμερα «οικογένεια», παρά «τάξη».^[13][14] Για τη δημιουργία του συστήματός του, ο ντε Ζυσιέ χρησιμοποίησε μια επεκτεταμένη μορφή της ταξινομίας του Λινναίου, λαβαίνοντας υπόψη του όχι μόνο τους αριθμούς, αλλά και τη σχετική θέση των αρσενικών ως προς τα θηλυκά μέρη των ερμαφρόδιτων λουλουδιών.

Η οικογένεια των αμαρυλλιδοειδών (Amaryllidaceae) δημιουργήθηκε τυπικά με την ονομασία Amaryllideae το 1805 από τον Ζαν Ανρί Σαιν-Ιλαίρ.^[15] Το 1810 ο Ρόμπερτ Μπράουν πρότεινε να διακριθεί μια υποομάδα λειριοειδών με βάση της θέσεως των ωοθηκών τους (κατώτερα στο άνθος) και να αναφέρεται αυτή ως Amaryllideae^[16], ενώ το 1813 ο Ωγκυστέν Πυραμύ ντε Καντόλ περιέγραψε τα λειριοειδή κατά ντε Ζυσιέ και τις Amaryllidae κατά Μπράουν ως δύο σαφώς ξεχωριστές οικογένειες, όπως δεχόμαστε και σήμερα.^[17]

Ο Τζων Λίντλεϋ στο πρώτο ταξινομικό έργο του, το An Introduction to the Natural System of Botany^[18] (1830) ακολούθησε εν μέρει τον ντε Ζυσιέ, περιγράφοντας μια υπόταξη, τα Endogenae μονοκοτυλήδονα φυτά (διατηρώντας τον όρο του ντε Καντόλ Endogenæ phanerogamæ)^[19] με δύο ομάδες, τα πεταλοειδή και τα γλυμώδη (Glumaceae). Υποδιαίρεσε την πρώτη ομάδα σε 32 «τάξεις» (δηλαδή οικογένειες), μεταξύ των οποίων και τα Amaryllideae.^[20] Προσδιόρισε τα τελευταία ως «εξαπεταλοειδή βολβώδη έξανδρα μονοκοτυλήδονα, με κατώτερη ωοθήκη, εξαμερές περιάνθιο με σέπαλα αλληλοεπικαλυπτόμενα στη βάση τους και επίπεδους, σπογγώδεις σπόρους». Σε αυτά συμπεριέλαβε τα γένη αμαρυλλίς, Phycella, Nerine, Vallota (= κύρτανθος) και καλόστεμμα. Το 1846, στο τελικό του ταξινομικό σχήμα^[21], ο Λίντλεϋ επεξέτεινε κατά πολύ και επεξεργάσθηκε την ταξινομία των μονοκοτυλήδονων, εισάγοντας τόσο μια ενδιάμεση ταξινόμηση, τις «συμμαχίες», όσο και «φυλές» μέσα στις οικογένειες. Μολονότι θεώρησε τα λειριοειδή ως μια παραφυλετική (δηλαδή υπερ-περιεκτική) οικογένεια, έλπιζε ότι το μέλλον θα απεκάλυπτε κάποια χαρακτηριστικά που θα τα ομαδοποιούσαν καλύτερα. Αυτό κράτησε τα αμαρυλλιδοειδή^[22] («συμμαχία» των ναρκισσωδών) ξεχωρισμένα από τα λειριοειδή. Τα τελευταία τα υποδιαίρεσε^[23] σε 11 φυλές με 133 γένη, ενώ τα αμαρυλλιδοειδή^[22] σε 4 φυλές με 68 γένη. Ωστόσο αμφότερες οι οικογένειες περιείχαν πολλά γένη που τελικώς θα μετακινούνταν στις «αντίπερα» τάξεις, τα λειριώδη και τα ασπαραγώδη, αντιστοίχως. Από τις 4 φυλές των αμαρυλλιδοειδών, οι Amaryllideae και Narcissea θα παρέμεναν ως «αμαρυλλίδες πυρήνα», οι αγαύες θα ξεχώριζαν μέσα στα ασπαραγώδη, αλλά οι Alstroemeriae θα γίνονταν μια οικογένεια των λειριωδών.

Από τότε μέχρι σήμερα, επτά από τα γένη των «εξάνδριων μονογύνιων» του Λινναίου εντάσσονται συνεχώς σε μια κοινή ταξινομική μονάδα με τις «αμαρυλλίδες» με βάση την κατώτερη θέση της ωοθήκης μέσα στο άνθος τους (ασχέτως του εάν αυτή η ομνάδα είναι τάξη, υπόταξη, οικογένεια, υποοικογένεια ή «φυλή»).^[24] Μεγάλο μέρος από τα γένη των σημερινών αμαρυλλιδοειδών παρέμενε στα λειριοειδή εξαιτίας της ανώτερης θέσεως της ωοθήκης, μέχρι το 1926, οπότε ο Τζων Χάτσινσον τα μετέφερε στα αμαρυλλιδοειδή.^[25] Αργότερα στον 19ο αιώνα ο Λίντλεϋ είχε περιγράψει δύο νέα γένη από τη Χιλή, για τα οποία δημιούργησε μια νέα οικογένεια, τα Gilliesieae.^[26]

Κατά την εποχή της ταξινομήσεως των Μπένθαμ και Χούκερ (1883), τα αμαρυλλιδοειδή συνέχιζαν να υποδιαιρούνται σε 4 φυλές^[27], ενώ τα λειριοειδή^[28] καθίσταντο μία από τις μεγαλύτερες οικογένειες φυτών: οι Μπένθαμ και Χούκερ την υποδιαίρεσαν σε 20 φυλές, μία εκ των οποίων, οι Allieae^[29], είναι τα σημερινά αλλιοειδή, η μία από τις τρεις υποοικογένειες των αμαρυλλιδοειδών. Επιπλέον οι Allieae περιελάμβαναν τα αγαπανθοειδή^[30] (την άλλη σημερινή υποοικογένεια των αμαρυλλιδοειδών) και τα Gilliesieae του Λίντλεϋ^[31] ως δύο από τις 4 «υποφυλές» τους^[32].

Με την ευρύτερη αποδοχή της θεωρίας της εξελίξεως του Δαρβίνου, οι ταξινομιστές αναθεώρησαν την προσέγγισή τους στην κατάταξη των φυτών, ενσωματώνοντας εξελικτικές πληροφορίες στα σχήματά τους. Ο Άουγκουστ Άιχλερ^[33] (1886) υπήρξε ο πρώτος τέτοιος ταξινομιστής και ενέταξε τα αμαρυλλιδοειδή και τα λειριοειδή στη νέα τάξη Liliiflorae^[34][35], μία από τις επτά τάξεις του των μονοκοτυλήδονων. Τα λειριοειδή συνέχισαν να περιλαμβάνουν το γένος του σκόρδου και το ορνιθόγαλο. Ο Άντολφ Ένγκλερ ανέπτυξε περαιτέρω τις ιδέες του Άιχλερ, σε πολύ πιο εκλεπτυσμένα σχήματα: σε αυτό του 1903 τα Liliineae, μια υπόταξη των Liliiflorae, περιελάμβαναν τόσο τα λειριοειδή όσο και τα αμαρυλλιδοειδή. Η υποοικογένεια αλλιοειδή εντασσόταν και πάλι στα λειριοειδή και είχε τρεις φυλές: τις Allieae, τους αγάπανθους και τις Gilliesieae.^[36] Παρόμοια ήταν η προσέγγιση και του Ρίχαρντ Βέτστάιν^[37], με τρεις υποοικογένειες στα αμαρυλλιδοειδή^[38], μεταξύ των οποίων τα αγαυοειδή και οι αμαρυλλιδοειδίδες.

Ωστόσο από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα οι αμφιβολίες για την τοποθέτηση των αλλιοειδών στα λειριοειδή αυξάνονταν. Ο Γιόχανες Πάουλους Λότσυ ήταν ο πρώτος ταξινομιστής που πρότεινε την απένταξή τους και στο δικό του σύστημα περιγράφει τα αγαπανθοειδή, τα αλλιοειδή και τα Gilliesiaceae ως νέες, ξεχωριστές από τα λειριοειδή, οικογένειες.^[39] Αυτή η προσέγγιση υιοθετήθηκε από μερικούς άλλους βοτανολόγους, όπως από τον Dahlgren^[40] (1985) και από τον Rahn^[41] (1998).

Μια άλλη προσέγγιση ήταν εκείνη του Τζων Χάτσινσον (1926), ο οποίος παραμέρισε το «δόγμα» του Μπράουν ότι η θέση της ωοθήκης ήταν το καθοριστικό χαρακτηριστικό που διεχώριζε τα αμαρυλλιδοειδή από τα λειριοειδή. Θεώρησε τα πρώτα ως φυτά με βολβούς και ταξιανθίες σε σχήμα σκιαδίου, με το δεύτερο χαρακτηριστικό να είναι το καθοριστικό.^[25] Οι απόψεις του Χάτσινσον ενισχύθηκαν και από μεταγενέστερες έρευνες και παραμένουν έγκυρες μέχρι σήμερα.^[42] Με βάση το νέο κριτήριό του, μετέφερε τα αγαπανθοειδή, τα αλλιοειδή και τα Gilliesieae από τα λειριοειδή στα αμαρυλλιδοειδή.^[25]

Κάποιοι πρότειναν την επανένωση αμαρυλλιδοειδών και λειριοειδών. Ο Ρόμπερτ Φόλγκερ Θορν^[43] (1976) και ο Άρθουρ Κρόνκουιστ (1988) ενσωμάτωσαν τα αμαρυλλιδοειδή σε μία ευρεία έννοια των λειριοειδών^[24] (αν και ο Θορν αργότερα τα διεχώρισε και πάλι, αλλά κράτησε τα αλλιοειδή ως τρίτη οικογένεια).^[44]. Αυτή η αβεβαιότητα αντανακλούσε ένα ευρύτερο πρόβλημα με τα πεταλοειδή μονοκοτυλήδονα γενικότερα.

Η σύγχρονη φυλογενετική εποχή στην κατανόηση των ταξινομικών σχέσεων των αμαρυλλιδοειδών, δηλαδή με βάση το DNA, άρχισε με το έργο των M.F. Fay και Μαρκ Γουέιν Τσέις (Chase) το 1996. Αυτοί χρησιμοποίησαν το γονίδιο του πλαστιδίου RuBisCO rbcL προκειμένου να αποδείξουν τη στενή σχέση ανάμεσα στον αγάπανθο, τα αλλιοειδή και την αμαρυλλίδα.^[45] Το γένος αγάπανθος είχε έως τότε συμπεριληφθεί στα αλλιοειδή ή τοποθετηθεί και σε ξεχωριστή οικογένεια, τα αγαπανθοειδή. Οι Fay και Chase το επανένταξαν στα αμαρυλλιδοειδή ως αδελφή ομάδα (δηλαδή τον στενότερο συγγενή) της οικογένειας αυτής. Ωστόσο η πρώτη ταξινόμηση της Ομάδας Φυλογένειας των Αγγειόσπερμων (APG I, 1998) θεωρούσε ακόμα τα αγαπανθοειδή και τα αλλιοειδή ξεχωριστές οικογένειες των ασπαραγωδών.^[46] Η στενή σχέση μεταξύ τους επιβεβαιώθηκε από μία λεπτομερέστερη μελέτη, που έγινε από τον Άλαν Μήροου (Meerow) το 1999. Αυτή η μελέτη επιβεβαίωσε τη μονοφυλετικότητα των αμαρυλλιδοειδών, με τα αγαπανθοειδή ως την αδελφή ομάδα τους και τα αλλιοειδή με τη σειρά τους ως αδελφή ομάδα στον κλάδο των αμαρυλλιδοειδών/αγαπανθοειδών.^[7]

Στη δεύτερη ταξινόμησή της (APG II) το 2003, η Ομάδα Φυλογένειας των Αγγειόσπερμων πρότεινε την απλοποίηση των «ανώτερων» ή «καθαυτό» ασπαραγωδών, εντάσσοντάς τα σε δύο μόνο ευρύτερες οικογένειες, και πρότεινε προαιρετικώς το όνομα Alliaceae «εν τη ευρεία εννοία» (sensu lato, s.l.) για την οικογένεια που θα ενσωμάτωνε τα αγαπανθοειδή, τα αλλιοειδή και τις αμαρυλλίδες, αφού αποτελούσαν μία ενιαία μονοφυλετική ομάδα. Σε αυτό ακολουθούσαν το σύστημα του Χάτσινσον. Στην πρόταση αυτή, οι τρεις οικογένειες υποβιβάζονταν σε υποοικογένειες. Ταυτοχρόνως, εκτιμούσαν ένα επιχείρημα να καταστεί το Amaryllidaceae «εν τη ευρεία εννοία» η επίσημη ονομασία της νέας, μεγαλύτερης οικογένειας^[47][48], κάτι που κατόπιν υπεστήριξαν έντονα ο Μήροου και οι συνεργάτες του.^[49][50]

Το Σύστημα APG III το 2009 υιοθέτησε επισήμως την ευρύτερη θεώρηση του APG II και την «κρατημένη» από πριν ονομασία Amaryllidaceae, αμαρυλλιδοειδή. Προς διάκριση αυτής της ευρείας οικογένειας από την παλαιότερη, στενότερη οικογένεια, οι βοτανολόγοι αναφέρονται στα Amaryllidaceae sensu APG, ή, όπως αναφέρεται από την ίδια την APG, «Amaryllidaceae sensu lato», σε διάκριση από τα Amaryllidaceae s.s. (sensu stricto, «εν τη στενή εννοία»).^[51][52]

Το ακόλουθο φυλογενετικό δένδρο ή κλαδόγραμμα δείχνει τη θέση των Amaryllidaceae s.l. μέσα στην τάξη Asparagales (ασπαραγώδη)^[53]:

Τα Amaryllidaceae s.l. αποτελούνται από τρεις υποοικογένειες: τα αγαπανθοειδή (Agapanthoideae), τα αλλιοειδή (Allioideae) και τις αμαρυλλιδοειδίδες (Amaryllidoideae). Από αυτές, τα αγαπανθοειδή περιλαμβάνουν ένα μόνο γένος, τον αγάπανθο (Agapanthus).

Τα αλλιοειδή υποδιαιρέθηκαν σε τρεις ομάδες από τις αρχικές φυλογενετικές μελέτες των Fay και Chase (1996): Τα «καθαυτό» αλλιοειδή, τα Tulbaghioideae και τα Gilliesioideae. Σήμερα αυτές αναγνωρίζονται ως «φυλές» και είναι οι Allieae, Tulbaghieae και Gilliesieae.^[45]

Η πλήρης διαλεύκανση των σχέσεων εντός της τρίτης υποοικογένειας (αμαρυλλιδοειδίδες) αποδείχθηκε δυσκολότερη.^[49] Στα τέλη του 20ού αιώνα υπήρχαν πάνω από πέντε διαφορετικά σχήματα για την υποδιαίρεσή της (π.χ. Traub 1963, Dahlgren 1985, Hickey & King 1997), με οκτώ ή δέκα φυλές. Οι Meerow & Snijder θεώρησαν 13 φυλές.^[7]

Η περαιτέρω εφαρμογή της μοριακής φυλογενετικής έδωσε μια πολύπλοκη εικόνα, που μόνο μερικώς σχετιζόταν με την υποδιαίρεση σε φυλές που βασιζόταν έως τότε μόνο στη μορφολογία.^[7] Πλέον τα αμαρυλλιδοειδή διακρίθηκαν βιογεωγραφικώς. Ο νοτιοαφρικανικός κλάδος, που αποκλήθηκε «αμαρυλλίδες», ξεχώριζε από την υπόλοιπη οικογένεια, ενώ υπήρχαν και άλλες δύο αφρικανικές φυλές, τα αιμανθή (Haemantheae) και τα κυρτανθή (με το μοναδικό γένος κύρτανθος). Ταυτοποιήθηκε επίσης μια φυλή της Αυστραλασίας, τα καλοστέμματα (Calostemmateae), αλλά ένας μεγάλος κλάδος μπορούσε να περιγραφεί μόνο ως έχων ευρασιατική και αμερικανική ομάδα, μονοφυλετικές ως προς άλληλες. Η ευρασιατική ομάδα δεν είχε αναλυθεί καλά, με την εξαίρεση των λυκορίδων (Lycorideae) της Κεντρικής και Ανατολικής Ασίας. Η αμερικανική ομάδα αναλύθηκε καλύτερα, ξεχωρίζοντας τα ιππέαστρα (Hippeastreae) ως φυλή (και τις ζεφυρανθίνες ως υποφυλή τους).

Περαιτέρω διερεύνηση της αμερικανικής ομάδας ανέδειξε την ύπαρξη δύο υποομάδων: του κλάδου των Άνδεων και ενός κλάδου «ιππεαστροειδών». Η ευρασιατική ομάδα αναλύθηκε αργότερα σε 4 φυλές.^[54]

Η ταξινόμηση APG ΙΙΙ συνοδευόταν από έναν κατάλογο των αποδεκτών ονομασιών υποοικογενειών και φυλών των αμαρυλλιδοειδών, ως ακολούθως^[52]:

• Υποοικογένεια: Αγαπανθοειδή (Agapanthoideae)
• Υποοικογένεια: Αλλιοειδή (Allioideae)
  • Φυλή: Άλλια (Allieae), με 1 γένος, το άλλιο (πολλά όμως είδη)
  • Φυλή: Gilliesieae, με 18 γένη
  • Φυλή: Tulbaghieae, με 2 γένη
• Υποοικογένεια: Αμαρυλλιδοειδίδες (Amaryllidoideae), με 15 φυλές
  • Φυλή: Αμαρυλλίδες (Amaryllideae) με 4 υποφυλές:
    • Αμαρυλλιδίνες, με το μοναδικό γένος αμαρυλλίς
    • Βουφονίνες, με το μοναδικό γένος βουφόνη
    • Στρουμαριίνες, με 6 γένη
    • Crinae με 3 γένη
  • Φυλή: Καλοστέμματα (Calostemmateae), με 2 γένη
  • Φυλή: Κύρτανθοι (Cyrtantheae), με το μοναδικό γένος κύρτανθος
  • Φυλή: Ευχαρίδες (Eucharideae), με 7 γένη
  • Φυλή: Ευστέφιες (Eustephieae), με 4 γένη
  • Φυλή: Γάλανθοι (Galantheae), με 3 γένη
  • Φυλή: Γηθυλλίδες (Gethyllideae), με 2 γένη (περ. 41 είδη)
  • Φυλή: Αιμανθή (Haemantheae), με δύο υποφυλές:
    • Κλιβιίνες, με 2 γένη
    • Αιμανθίνες, με 2 γένη
  • Φυλή: Ιππέαστρα (Hippeastreae), με 10 έως 13 γένη και τις εξής δύο υποφυλές:
    • Ιππεαστρίνες
    • Ζεφυρανθίνες
  • Φυλή: Υμενοκαλλίδες (Hymenocallideae), με 3 γένη
  • Φυλή: Λυκορίδες (Lycorideae), με 2 γένη
  • Φυλή: Νάρκισσοι (Narcisseae), με 3 γένη μεταξύ των οποίων και ο γνωστός νάρκισσος
  • Φυλή: Παγκράτια (Pancratieae), με 2 γένη (23 είδη)
  • Φυλή: Κλινανθή (Clinantheae), με 3 ή 4 γένη
  • Φυλή: Γκριφφίνες (Griffineae), με 2 γένη

Συνολικά, ο ιστότοπος «Angiosperm Phylogeny Website» (or APweb) αποδίδει στα αμαρυλλιδοειδή 73 γένη και 1.605 είδη φυτών^[53], ενώ η «Plant List» των Βοτανικών Κήπων του Κιου (2013) τους αποδίδει 80 γένη και 2.258 είδη.^[55]

Τα αμαρυλλιδοειδή είναι κοσμοπολίτικη οικογένεια, που βρίσκεται σε όλες τις τροπικές και υποτροπικές περιοχές της Γης. Τα γένη της φυλής αμαρυλλίδες βρίσκονται κυρίως στη νότια Αφρική, τα αιμανθή και οι κύρτανθοι γενικότερα στην Αφρική, ενώ τα καλοστέμματα στην Αυστραλασία. Υπάρχει ο «κλάδος» των Άνδεων. Οι λυκορίδες βρίσκονται κυρίως στην Ευρασία, ενώ τα ιππέαστρα, οι ευστέφιες και οι ζεφυρανθίνες στη Νότια Αμερική.^[7]

Τα αμαρυλλιδοειδή περιλαμβάνουν πολλά καλλωπιστικά φυτά κήπου, όπως τον νάρκισσο, τον γάλανθο και το λευκόιον, και φυτά γλάστρας όπως το ιππέαστρο, την αμαρυλλίδα και την κλίβια. Περιλαμβάνουν επίσης γνωστά λαχανικά, όπως το κρεμμύδι, το πράσο, το σχοινόπρασο και το σκόρδο. Μερικά τροπικά είδη πωλούνται επειδή μοιάζουν πολύ με κρινάκια, όπως το κρίνο-μπελαντόνα (Amaryllis belladonna), το «κρίνο του Αμαζονίου», το «αιματόκρινο» (ή «τουλίπα του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας»), το «κρίνο της Κορνουάλης» ή «κρίνο της Ιερσέης» ή «κρίνο-αράχνη» (γένος Nerine) και ο ευρασιατικός χειμερινός νάρκισσος (γένος στερνβεργία). Το καθαυτό κρίνο ωστόσο είναι γένος φυτών της οικογένειας λειριοειδή.

Συνεπώς η οικονομική σημασία των αμαρυλλιδοειδών έγκειται στην ανθοκομία για τα κομμένα άνθη ή τους βολβούς τους, και στην παραγωγή λαχανικών.

• Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. Στοκχόλμη: Impensis Laurentii Salvii. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2015. 
• Adanson, Michel (1763). Familles des plantes. Παρίσι: Vincent. Ανακτήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 2014. 

Table of 58 families, Part II: Page 1

Table of 1615 genera, Part II: Page 8

• Jussieu, Antoine Laurent de (1789). Genera Plantarum, secundum ordines naturales disposita juxta methodum in Horto Regio Parisiensi exaratam. Παρίσι: apud viduam Herissant et Theophilum Barrois. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2015. 
• Jaume Saint-Hilaire, Jean Henri (1805). Exposition de familles naturales. Παρίσι: Treutel et Würtz. Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2014. 
• Brown, Robert (1810). Prodromus florae Novae Hollandiae et Insulae Van-Diemen, exhibens characteres plantarum. Λονδίνο: Taylor. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2014. 
• Candolle, A. P. de (1813). Théorie élémentaire de la botanique, ou exposition des principes de la classification naturelle et de l'art de décrire et d'etudier les végétaux (στα Γαλλικά). Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2014. 
• Gray, Samuel Frederick (1821). A natural arrangement of British plants: according to their relations to each other as pointed out by Jussieu, De Candolle, Brown, &c. including those cultivated for use; with an introduction to botany, in which the terms newly introduced are explained. Λονδίνο: Baldwin. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2014. 
• Lindley, John (1830). An introduction to the natural system of botany : or, A systematic view of the organisation, natural affinities, and geographical distribution, of the whole vegetable kingdom : together with the uses of the most important species in medicine, the arts, and rural or domestic economy. Λονδίνο: Longman. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2014. 
• Herbert, William (1837). Amaryllidaceae: Preceded by an Attempt to Arrange the Monocotyledonous Orders, and Followed by a Treatise on Cross-bred Vegetables, and Supplement. Λονδίνο: Ridgway. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2015. 
• Lindley, John (1846). The Vegetable Kingdom: or, The structure, classification, and uses of plants, illustrated upon the natural system. Λονδίνο: Bradbury. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2015. 
• Bentham, G.· Hooker, J.D. (1883). Genera plantarum ad exemplaria imprimis in herbariis kewensibus servata definita (3 vols. 1865–1883). Λονδίνο: L Reeve & Co. Ανακτήθηκε στις 24 Ιανουαρίου 2014. 
• Eichler, August W. (1886) [1876]. Syllabus der Vorlesungen über specielle und medicinisch-pharmaceutische Botanik (4η έκδοση). Βερολίνο: Borntraeger. 
• Baker, John Gilbert (1888). Handbook of the Amaryllideæ including the Alstrœmerieæ and Agaveæ. Λονδίνο: Bell. 
• Engler, Adolf· Prantl, Karl, επιμ. (1888). Die Natürlichen Pflanzenfamilien nebst ihren Gattungen und wichtigeren Arten, insbesondere den Nutzpflanzen, unter Mitwirkung zahlreicher hervorragender Fachgelehrten 1887–1915 II(5). Λειψία: W. Engelmann. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2015. 
• Engler, Adolf, επιμ. (1900–1968). Das Pflanzenreich :regni vegetablilis conspectus. Λειψία: Engelmann. Ανακτήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 2014. 
• Engler, Adolf, επιμ. (1903). Syllabus der Pflanzenfamilien: eine Übersicht über das gesamte Pflanzensystem mit Berücksichtigung der Medicinal- und Nutzpflanzen nebst einer Übersicht über die Florenreiche und Florengebiete der Erde zum Gebrauch bei Vorlesungen und Studien über specielle und medicinisch-pharmaceutische Botanik (3 έκδοση). Βερολίνο: Gebrüder Borntraeger Verlag. Ανακτήθηκε στις 31 Ιανουαρίου 2014. 
• Wettstein, Richard (1924). Handbuch der Systematischen Botanik 2 vols (3rd έκδοση). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 15 Απριλίου 2015. 

• Byng, James W. (2014). The Flowering Plants Handbook: A Practical Guide to Families and Genera of the World. Plant Gateway Ltd. ISBN 978-0992999308. 
• Lotsy, J. P. (1911). Vorträge über botanische stammesgeschichte, gehalten an der Reichsuniversität zu Leiden. Ein lehrbuch der pflanzensystematick. III Cormophyta Siphonogamia. Jena: G. Fischer. Ανακτήθηκε στις 28 Ιανουαρίου 2015. 
• Hutchinson, John (1934). The families of flowering plants, arranged according to a new system based on their probable phylogeny. 2 vols (1η έκδοση). Macmillan.  Volume 1: Monocotyledonae 1926, Volume 2: Dicotyledonae, 1934.
• Hutchinson, John (1959). The families of flowering plants, arranged according to a new system based on their probable phylogeny. 2 vols (2 έκδοση). Macmillan. 
• Hutchinson, John (1973). The families of flowering plants, arranged according to a new system based on their probable phylogeny. 2 vols (3 έκδοση). Oxford University Press. 
• Cronquist, A (1981). An integrated system of classification of flowering plants . Νέα Υόρκη: Columbia University Press. ISBN 9780231038805. 
• Cronquist, Arthur (1988). The evolution and classification of flowering plants (2 έκδοση). Bronx, Νέα Υόρκη: New York Botanical Garden. ISBN 978-0893273323. 
• Dahlgren, R.M.· Clifford, H.T.· Yeo, P.F. (1985). The families of the monocotyledons. Βερολίνο: Springer-Verlag. ISBN 978-3-642-64903-5. Ανακτήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2014. 
• Rahn, K. (1998). «Alliaceae». Στο: Kubitzki, K. The families and genera of vascular plants. 3. Βερολίνο: Springer-Verlag. σελίδες 70–78. doi:10.1007/978-3-662-03533-7_9. ISBN 978-3-540-64060-8. Ανακτήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 2014. 
• Meerow, Alan· Snijman, Deirdré (1998). «Amaryllidaceae». Στο: Kubitzki, K. The families and genera of vascular plants. 3. Βερολίνο: Springer-Verlag. σελίδες 83–110. doi:10.1007/978-3-662-03533-7_11. ISBN 978-3-540-64060-8. Ανακτήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 2014. 
• Rossi, Rosella (1990). Guía de bulbos. Barcelona: Grijalbo. ISBN 978-8425321658. 
• Rina Kamenetsky· Hiroshi Okubo, επιμ. (2012). Ornamental Geophytes: From Basic Science to Sustainable Production. CRC Press. ISBN 978-1-4398-4924-8. 
  • Chapter 2. Alan Meerow. Taxonomy and Phylogeny. pp. 17–55
• Dimitri, M (1987). Enciclopedia Argentina de Agricultura y Jardinería. Tomo I. Descripción de plantas cultivadas. Buenos Aires: Editorial ACME S.A.C.I.  see Enciclopedia Argentina de Agricultura y Jardinería
• McGary, Mary Jane (2001). Bulbs of North America. Timber Press. ISBN 978-0-88192-511-1. 
• Hickey, Michael· King, Clive (1997). Common families of flowering plants. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521576093. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2015. 
• Stuessy, Tod F. (2009). Plant Taxonomy: The Systematic Evaluation of Comparative Data. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-14712-5. Ανακτήθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 2014. 
• Meerow, Alan W.· Fay, Michael F.· Chase, Mark W.· Guy, Charles L.· Li, Qin-Bao· Snijman, Deirdre· Yang, Si-Lin (2000). Phylogeny of Amaryllidaceae: Molecules and morphology. σελίδες 372–386. ISBN 9780643099296. Ανακτήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 2015. , in Wilson & Morrison (2000)
• Meerow, Alan. Towards a phylogeny of the Amaryllidaceae. σελίδες 169–179. , in Rudall και άλλοι (1995)
• Pax, Ferdinand. Amaryllidaceae. Teil 2, Abt. 1-6. W. Engelmann. σελίδες 97–124. , in Engler & Prantl (1888)
• Traub, H.P. (1963). Genera of the Amaryllidaceae. La Jolla, California: American Plant Life Society. 

• Cutler, David F.; Gregory, Mary (13 Oct 1983). «Current anatomical research in Liliaceae, Amaryllidaceae and Iridaceae». Telopea 2 (4): 425–452. doi:10.7751/telopea19834408. 
• Fay, Michael F.; Chase, Mark W. (Αύγουστος 1996). «Resurrection of Themidaceae for the Brodiaea alliance, and Recircumscription of Alliaceae, Amaryllidaceae and Agapanthoideae». Taxon 45 (3): 441–451. doi:10.2307/1224136. 
• García, Nicolás; Meerow, Alan W.; Soltis, Douglas E.; Soltis, Pamela S. (1 March 2014). «Testing Deep Reticulate Evolution in Amaryllidaceae Tribe Hippeastreae (Asparagales) with ITS and Chloroplast Sequence Data». Systematic Botany 39 (1): 75–89. doi:10.1600/036364414X678099. 
• Jimenez, H.J.; da Silva, A.D.F.; Martins, L.S.S.; de Carvalho, R.; de Moraes Filho, R. M. (2020). «Comparative genomics plastomes of the Amaryllidaceae family species». Scientia Plena 16 (6): 1–10. doi:10.14808/sci.plena.2020.060202.  Full text
• Meerow, A.W.; Fay, M.F.; Guy, C.L.; Li, Q.-B.; Zaman, F.Q.; Chase, M.W. (1999). «Systematics of Amaryllidaceae based on cladistic analysis of plastid rbcL and trnL-F sequence data». Am. J. Bot. 86 (9): 1325–1345. doi:10.2307/2656780. PMID 10487820. 
• Meerow, A.W.; Guy, C.L.; Li, Q.-B.; Yang, S.-L. (2000). «Phylogeny of the American Amaryllidaceae Based on nrDNA ITS Sequences». Systematic Botany 25 (4): 708–726. doi:10.2307/2666729. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-09-23. https://web.archive.org/web/20150923195144/http://www.bulbsociety.org/meerow/Meerow%20et%20al-American.pdf. Ανακτήθηκε στις 25 January 2015. 
• Meerow, Alan W.; Snijman, Deirdre A. (Δεκέμβριος 2001). «Phylogeny of Amaryllidaceae Tribe Amaryllideae Based on nrDNA ITS Sequences and Morphology». American Journal of Botany 88 (12): 2321–2330. doi:10.2307/3558392. PMID 21669663. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-02-26. https://web.archive.org/web/20190226234142/https://naldc-legacy.nal.usda.gov/naldc/download.xhtml?id=3004&content=PDF. Ανακτήθηκε στις 2021-11-25. 
• Meerow, Alan W.; Guy, Charles L.; Li, Qin-Bao; Clayton, Jason R. (2002). «Phylogeny of the Tribe Hymenocallideae (Amaryllidaceae) Based on Morphology and Molecular Characters». Annals of the Missouri Botanical Garden 89 (3): 400–413. doi:10.2307/3298600. https://www.academia.edu/6359033. 
• Meerow, Alan W.; Clayton, Jason R. (1 February 2004). «Generic relationships among the baccate-fruited Amaryllidaceae (tribe Haemantheae) inferred from plastid and nuclear non-coding DNA sequences». Plant Systematics and Evolution 244 (3–4): 141–155. doi:10.1007/s00606-003-0085-z. 
• Meerow, Alan W.; van der Werff, Henk (1 July 2004). «Pucara (Amaryllidaceae) Reduced to Synonymy with Stenomesson on the Basis of Nuclear and Plastid DNA Spacer Sequences, and a New Related Species of Stenomesson». Systematic Botany 29 (3): 511–517. doi:10.1600/0363644041744400. https://www.researchgate.net/publication/266271150. 
• Meerow, AW; Francisco-Ortega, J; Schnell, RJ (2006). «Phylogenetic relationships and biogeography within the Eurasian clade of Amaryllidaceae based on plastid ndhF and nrDNA ITS sequences: lineage sorting in a reticulate area?». Systematic Botany 31 (1): 42–60. doi:10.1600/036364406775971787.  Full text
• Meerow, Alan W.; Snijman, Deirdre A. (2006). «The never-ending story: multigene approaches to the phylogeny of Amaryllidaceae». Aliso 22: 355–366. doi:10.5642/aliso.20062201.29. http://naldc-legacy.nal.usda.gov/naldc/download.xhtml?id=2425&content=PDF. Ανακτήθηκε στις 25 January 2015. ^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Meerow, Alan W.; Reveal, James L.; Snijman, Deirdre A.; Dutilh, Julie H. (Νοέμβριος 2007). «(1793) Proposal to conserve the name Amaryllidaceae against Alliaceae, a "superconservation" proposal». Taxon 56 (4): 1299–1300. doi:10.2307/25065925. 
• Müller-Doblies, Dietrich; Müller-Doblies, Ute (1978). «Studies on tribal systematics of Amaryllidoideae: 1. The systematic position of Lapiedra Lag». Lagascalia 8 (1): 13-23. https://www.researchgate.net/publication/28292204. 
• Müller-Doblies, U.; Müller-Doblies, D. (1996). «Tribes and subtribes and some species combinations in Amaryllidaceae J St Hil R Dahlgren & al. 1985». Feddes Repertorium 107 (5-6): S.c.1–S.c.9. 
• Thorne, Robert F. (1976). «A Phylogenetic Classification of the Angiospermae». Evolutionary morphology of the rattlesnake style. Evolutionary Biology. 9. σελίδες 35–106. doi:10.1007/978-1-4615-6950-3_2. ISBN 978-1-4615-6952-7. PMC 2645363  . PMID 19208237. 
• Thorne, R.F. (1992). «Classification and geography of the flowering plants». The Botanical Review 58 (3): 225–348. doi:10.1007/BF02858611. 
• Weber, Odile; Wilkin, Paul (Μάιος 2007). «588. Stenomesson pearcei». Curtis's Botanical Magazine 24 (2): 114–120. doi:10.1111/j.1467-8748.2007.00572.x. 
• Strydom, Aéle (2005). Phylogenetic relationships in the family Amaryllidaceae (PDF). Department of Plant Sciences, University of the Free State. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PhD thesis) στις 30 Απριλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 3 Απριλίου 2014. 

• Angiosperm Phylogeny Group (1998). «An ordinal classification for the families of flowering plants». Annals of the Missouri Botanical Garden 85 (4): 531–553. doi:10.2307/2992015. https://www.biodiversitylibrary.org/part/2234. 
• Angiosperm Phylogeny Group (Απρίλιος 2003). «An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG II». Botanical Journal of the Linnean Society 141 (4): 399–436. doi:10.1046/j.1095-8339.2003.t01-1-00158.x. 
• Angiosperm Phylogeny Group (2009), «An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III», Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 105–121, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x 
• APG IV (2016). «An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG IV». Botanical Journal of the Linnean Society 181 (1): 1–20. doi:10.1111/boj.12385. 
• Chase, M.W.; Reveal, J.L.; Fay, M.F. (2009), «A subfamilial classification for the expanded asparagalean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae», Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 132–136, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00999.x 

• Ronsted, N; Symonds, M.R.; Birkholm, T.; Christensen, S.B.; Meerow, A.W. (2012). «Can phylogeny predict chemical diversity and potential medicinal activity of plants? A case study of Amaryllidaceae». BMC Evol Biol 12 (1): 182. doi:10.1186/1471-2148-12-182. PMID 22978363. 
• Takos, Adam; Rook, Fred (31 May 2013). «Towards a Molecular Understanding of the Biosynthesis of Amaryllidaceae Alkaloids in Support of Their Expanding Medical Use». International Journal of Molecular Sciences 14 (6): 11713–11741. doi:10.3390/ijms140611713. PMID 23727937. 

• Vigneron, Pascal. «Amaryllidaceae». Amaryllidaceae.org (στα Γαλλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Ιανουαρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2014. 
• Meerow, A (2009). «Neotropical Amaryllidaceae». Milliken, W., Klitgård, B. & Baracat, A. Neotropikey - Interactive key and information resources for flowering plants of the Neotropics. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 2015. 
• Dutilh, J.H.A. (2009). «Neotropical Alliaceae». Milliken, W., Klitgård, B. & Baracat, A. Neotropikey - Interactive key and information resources for flowering plants of the Neotropics. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 2015. 
• «Linnaeus Sexual System». CronkLab. Biodiversity Research Centre, University of British Columbia. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2015. 
• ICN (2011). «International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants». Μπρατισλάβα: International Association for Plant Taxonomy. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Νοεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2014. 
• «Pacific Bulb Society». Pacific Bulb Society. 2012. Ανακτήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 2016. 

• «Amaryllidaceae». The Plant List (2013). Version 1.1. 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2015. 
• «Quick Search». World Checklist of Selected Plant Families. Royal Botanic Gardens, Kew. Ανακτήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 2015. 
• Stevens, P.F. (2016), Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Gardens, http://www.mobot.org/mobot/research/apweb/, ανακτήθηκε στις 7 February 2016 
• Wilkin, Paul (2012). «Amaryllidaceae J.St.-Hil». eMonocot. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 27 Ιανουαρίου 2015. 
• «Amaryllidaceae: A taxonomic tool for the Amaryllidaceae of the world». eMonocot. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2016.