Ίων ο Χίος

Πατρίδα του ποιητή ήταν το νησί Χίος και το όνομα του πατέρα του κατά τους μεταγενεστέρους συγγραφείς ήταν Ορθομένης. Κατά την άποψη του Καρλ Νίμπερντινγκ, με την οποία συμφωνούν και νεότεροι μελετητές, ο ποιητής γεννήθηκε μεταξύ του πρώτου και του τετάρτου έτους της 74ης Ολυμπιάδας, ήτοι το 484-481 π.Χ.^[9][10] Αναφέρεται και ως γιος του Ξούθου αντιστοιχιζόμενος έτσι, εκούσια ή ακούσια, με τον μυθικό Ίωνα, τον γενάρχη του αντιστοίχου ελληνικού φύλου.^[11] Γύρω στο 468 π.Χ.,^[12] όντας έφηβος,^[13] ταξίδεψε, με πιθανότερο σκοπό να ολοκληρώσει τις ανώτερες σπουδές του, στην Αθήνα ^[14] πόλη όπου διήγαγε σημαντικό μέρος της ενήλικης ζωής του και ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τον πολιτικό Κίμωνα.^[15]

Υπήρξε δριμύς κατήγορος του Περικλή, καθώς μεταξύ των δύο υπήρχε ερωτική αντιζηλία για κάποια Χρυσίλλα, κόρη του Τελέου από την Κόρινθο, στην οποία αναφερόταν και σε μια ελεγεία του.^[16] Μάλιστα κατέκρινε την ομιλία του Περικλή ως φλύαρη και αρρωστημένη, υποστηρίζοντας ότι στις μεγαλοστομίες του περιεχόταν αλαζονεία και περιφρόνηση των άλλων, σε αντιδιαστολή με τον Κίμωνα και το μελωδικό, υγρό και εμπνευσμένο ύφος του λόγου του.^[17] Επιπλέον, ήταν γνώριμος του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Με τον πρώτο αναφέρεται να παρακολουθούν μαζί έναν αγώνα πυγμαχίας στα Ίσθμια το 465 π.Χ,^[18][19] ενώ τον δεύτερο τον γνώρισε στη Χίο, όταν αυτός συμμετείχε στην αθηναϊκή εκστρατεία κατά της Σάμου το 440 π.Χ. Την ίδια χρονιά ή την επόμενη επέστρεψε στην Αθήνα, όπως επισημαίνεται σε απόσπασμα των Υπομνημάτων του.^[20]

Η πρώτη του τραγωδία ανέβηκε το 452 π.Χ.,^[21] χρονικό σημείο που συμπίπτει με την επάνοδο του Κίμωνα στην Αθήνα από την εξορία στην οποία οδηγήθηκε με εξοστρακισμό.^[22] Ο M.L West διατείνεται ότι σε κάποια προγενέστερη χρονική στιγμή, κοντά στο 450, ο ποιητής ταξίδεψε με τον Κίμωνα στη Σπάρτη.^[10] Στην άποψη αυτή προστίθεται και αυτή του Guy Olding ο οποίος αποδίδει ένα ελεγειακό απόσπασμα^[23] του ποιητή στο βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο Β',^[24] τον οποίο ο Ίωνας συνάντησε «κατά πάσαν βεβαιότητα». Προ της 83ης Ολυμπιάδας (448 π.Χ) αφιέρωσε ένα άγαλμα στην Αθηνά,^{[25][26][27][28][29][30]} πράξη που παραπέμπει σε νίκη. Αναφέρεται ότι ήρθε τρίτος μετά τον Ευριπίδη και τον Ιόφωντα το 429 π.Χ.^[31][32] Οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι κέρδισε την πρώτη νίκη μόνο μια φορά, παράλληλα όμως νίκησε και στους διθυραμβικούς αγώνες της ίδιας χρονιάς. Ανεκδοτoλογικά μαρτυρείται ότι για να γιορτάσει τη νίκη του προσέφερε σε όλους τους Αθηναίους από ένα δοχείο κρασί από τη Χίο, κίνηση που υποδηλώνει τη μεγάλη του περιουσία.^[33]

Από την Ειρήνη του Αριστοφάνη συνάγεται ότι είχε αποβιώσει πριν το 421 π.Χ., έτος διδασκαλίας του συγκεκριμένου έργου.^[34] Είχε έναν γιο,^[35] τον Τυδέα, ο οποίος κατά τον Θουκυδίδη εκτελέστηκε από το Σπαρτιάτη διοικητή της Χίου το χειμώνα του 413/2 π.Χ ως αττικίζων.^[36][37]

Κατά το λεξικό της Σούδας τα δράματα τα οποία συνέγραψε υπολογίζονται άλλοτε σε 12, σε 30 ή σε 40.^[21] Οι κλασικοί φιλόλογοι υποστηρίζουν ότι οι αριθμοί αντικατοπτρίζουν τετραλογίες δραμάτων, οπότε ανάλογα με τον τρόπο μέτρησης είτε συνέγραψε 10 τετραλογίες, είτε 40 έργα, είτε 30, αν δεν λάβει κανείς υπόψιν τα σατυρικά δράματα.^[39] Από το σύνολο έχουν σωθεί οι τίτλοι και αποσπάσματα 10 τραγωδιών και ενός σατυρικού δράματος. Τα διαθέσιμα 75 περίπου σπαράγματα των δραμάτων του δεν υπερβαίνουν ποτέ τις πέντε γραμμές.^[40]

Ο Ίων εκτός από τραγωδίες έγραψε και κωμωδίες, γεγονός αξιοσημείωτο για το αρχαίο ελληνικό θέατρο.^[41]

Ο Σχολιαστής του Αριστοφάνη αναφέρει ότι ο Ίωνας έγραψε επίσης διθυράμβους, λυρικά ποιήματα, επιγράμματα, ωδές, παιάνες, ύμνους (Ύμνος εις τον Καιρόν),^[42] σκόλια, εγκώμια, ελεγείες, καθώς και ιστορικά, φιλοσοφικά και ταξιδιωτικά κείμενα.^[41] Από αυτά έχουν σωθεί μόνο σπαράγματα των ελεγειών του, τα οποία περιέχονται στην Ελληνική Ανθολογία, λυρικών ποιημάτων και των κειμένων Επιδημίαι, Χίου κτίσις και Τριαγμοί.

Οι δύο μεγαλύτερες σε έκταση ελεγείες του οι οποίες σώζονται έχουν συμποτική θεματική,^[43] μια και αφορούν το κρασί και τη χαρά που αυτό φέρνει. Η μία από αυτές προσφωνεί στην αρχή κάποιον βασιλιά μνημονεύοντας παράλληλα το Δία, τον Ηρακλή, την Αλκμήνη, τον Προκλή και τους απογόνους του Περσέα.^[44] Αυτή η ομάδα των ονομάτων κάνουν πιθανούς αποδέκτες της ελεγείας τους βασιλείς της Σπάρτης και του Άργους.^[45] Μια επιπλέον ελεγεία του επιδοκιμάζει την εντεκάχορδη λύρα, σε αντιδιαστολή με την επτάχορδη.^[46]Ο Διογένης Λαέρτιος του αποδίδει ένα επίγραμμα για το φιλόσοφο Φερεκύδη.^[47] Ένα επιπλέον επίγραμμα που φέρει το όνομά του απευθύνεται στον Ευριπίδη.^[48]

Αναφέρεται και υπό τον τίτλο Υπομνήματα.^[49] Ο τίτλος του κειμένου αφορά τα ταξίδια του ποιητή σε μέρη τα οποία θεωρεί οικεία, όπως η Χίος ή η Αθήνα.^[50] Το ίδιο το έργο προσομοιάζει σε ένα είδος ταξιδιωτικού ημερολογίου όπου σε ανεπιτήδευτο ύφος παρουσιάζονται άτομα που γνώρισε σε συνδυασμό με πληροφορίες για γεγονότα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα. Θεωρείται πρωτοποριακό όσον αφορά τη συγγραφή απομνημονευμάτων και πρόδρομος των ελληνιστικών περιηγητικών έργων.^[51] Στις σύγχρονες κλασικές μελέτες αποβαίνει χρήσιμο με δύο τρόπους: Ο ένας είναι ότι ρίχνει φως στις ζωές επιφανών Αθηναίων της κλασικής εποχής. Ο δεύτερος είναι ότι δίνει πληροφορίες για την δημιουργία της βιογραφίας ως λογοτεχνικό είδος.^[52]

Στο εκτενέστερο απόσπασμα το οποίο διέσωσε ο Αθήναιος ο Ναυκρατίτης^[53][54] δίνεται ένα στιγμιότυπο συμποσίου στη Χίο με πρωταγωνιστή το Σοφοκλή. Σε αυτό ο ποιητής χρησιμοποιεί ένα τέχνασμα για να αποσπάσει το φιλί ενός νεαρού οινοχόου που εξυπηρετούσε τους συνδαιτημόνες. Όταν το καταφέρνει, δηλώνει ότι εξασκείται στο να είναι στρατηγός, καθώς σύμφωνα με τον Περικλή γνωρίζει να γράφει καλή ποίηση αλλά όχι να διευθύνει στράτευμα. Εντούτοις το στρατήγημά του πέτυχε, συνεχίζει ο τραγωδός και αποκομίζει τις επιδοκιμασίες των συμποσιαστών. Ο Ίωνας, ωστόσο, συμφωνεί με τον Περικλή στο ότι ο Σοφοκλής δεν είχε ιδιαίτερες ικανότητες στον πόλεμο πέρα από αυτές των υπολοίπων χρηστών Αθηναίων.

Σε άλλο απόσπασμα που διασώζει ο Πλούταρχος ο Ίωνας κατακρίνει το ρητορικό ύφος του Περικλή,^[55] ενώ σε ένα τρίτο^[56] ιστορεί ότι ο τελευταίος θεωρούσε τον εαυτό του μεγάλο και αξιοθαύμαστο όσον αφορα την εκστρατεία της Σάμου, μια και ο Αγαμέμνονας χρειάστηκε δέκα χρόνια για να εκπορθήσει μια πόλη βαρβάρων, ενώ εκείνος μόνο εννέα μήνες για να νικήσει τους καλύτερους και ισχυρότερους των Ιώνων.

Τα κυριότερα Υπομνήματα συμπληρώνονται από εκείνο στο οποίο περιγράφεται η εξωτερική εμφάνιση του Κίμωνα^[57] και από αυτό όπου αναφέρεται το συμπόσιο στο οποίο συμμετείχαν όταν ο Ίωνας είχε καταφτάσει για πρώτη φορά στην Αθήνα στο σπίτι ενός Λαομέδοντα. Σε αυτό το στιγμιότυπο, όταν ο Κίμωνας δέχθηκε τη φιλοφρόνηση από τους συνδαιτημόνες του ότι τραγουδά καλύτερα από τον Θεμιστοκλή απάντησε ότι ο τελευταίος εντούτοις ήξερε να κάνει μια πόλη πλούσια και ισχυρή.^[13]

Επρόκειτο για μία αναφορά (αρχ. ελλ. συγγραφή)^[58] στην ίδρυση και τη μυθική ιστορία της Χίου, εκ της οποίας σώζονται μόνο τρία αποσπάσματα. Στο πρώτο απόσπασμα, το οποίο σώζει ο Παυσανίας, ο Ποσειδώνας κατέφτασε στο νησί όταν αυτό ήταν ακατοίκητο και έκανε έναν γιο με μια νύμφη. Επειδή κατά τη διάρκεια του τοκετού έπεφτε χιόνι, ο θεός ονόμασε το παιδί Χίο. Στο δεύτερο απόσπασμα το οποίο σώζεται από τον Αθηναίο,^[59] γίνεται λόγος για τις παραδόσεις αραίωσης του καταναλισκόμενου οίνου. Στο τελευταίο απόσπασμα το οποίο απαντά στο έργο του Αιλιανού ο Ίωνας δίνει πληροφορίες για ένα δράκο μυθικών διαστάσεων ο οποίος υπήρχε στο νησί σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων.^[60]

Φιλοσοφικό κείμενο από το οποίο σώζονται ελάχιστα σπαράγματα, το οποίο αναφέρεται από μεταγενέστερους συγγραφείς και στον ενικό, Τριαγμός, καθώς και ως Κοσμολογικός. Η νεοελληνική απόδοση του τίτλου είναι Τριάδες και συμφωνεί με διασωζόμενο κείμενο από το λεξικό του Αρποκρατίωνα.^[61] Σε αυτό αναφέρεται ότι: Η αρχή του έργου μου έχει ως εξής: Τα πάντα είναι τρία και τίποτα δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο από αυτά τα τρία. Η αρετή κάθε πράγματος αποτελεί τριάδα: νόηση, ισχύς και τύχη.^[62] Στο ίδιο έργο ο Ίωνας υποστήριξε ότι μολονότι η τύχη δεν μοιάζει καθόλου με τη σοφία, δημιουργεί πολλές φορές όμοια έργα με αυτή.^[63]

Η χρήση του αριθμού τρία^[64] υποστηρίζει την άποψη που θέλει το έργο να διαπνέεται από τις ιδέες του Πυθαγόρα^[65] υποστηρίζει ο Han Baltussen.^[66] Για τον ίδιο κλασικό μελετητή ο Ίωνας μπορεί να θεωρηθεί φιλόσοφος καθώς οι Τριαγμοί εντάσσονται στην κατηγορία των πρώιμων κοσμολογικών θεωριών. Εντούτοις για τον Ίωνα ο Πυθαγορισμός ήταν περισσότερο μια πηγή έμπνευσης παρά μια σχολή στην οποία ανήκε, κατά την άποψή του. Επιπλέον, η αυθεντικότητα του έργου υποστηρίζεται από τον πρωτότυπο για φιλοσοφικά έργα τίτλο του, ο οποίος είναι σύντονος με την επίσης πρωτότυπη ονοματοδοσία άλλων έργων του Ίωνα (π.χ. Μέγα Δράμα).

Ο λογοτεχνικός κριτικός του 1ου μ.Χ αιώνα Λογγίνος στο έργο του Περί ύψους περιγράφει τις τραγωδίες του Ίωνα ως σημαδεμένες από μικροεπιτηδεύσεις και έλλειψη τόλμης και προσθέτει ότι κανείς λογικός άνθρωπος δε θα συνέκρινε την αξία του Οιδίποδα Τυράννου με αυτή όλων των τραγωδιών του Ίωνα μαζί,^[67] υποδεικνύοντας την απόσταση που υπήρχε για τους αρχαίους μεταξύ των σπουδαίων τραγωδών και των καλυτέρων μεταγενεστέρων τους αντιπάλων.^[33] Εντούτοις, άλλες ιστορικές μαρτυρίες παρουσιάζουν μια διαφορετική εικόνα, με το έργο του Ίωνα να θαυμάζεται και να σχολιάζεται από προσωπικότητες όπως ο Καλλίμαχος,^[68] ο Αρίσταρχος, ο Δίδυμος,^[69] ο Επιγένης,^[70] ο Βάτων ο Σινωπεύς^[16] και ο Αρκεσίλαος.^[71] Η συμπερίληψή του στον κανόνα των τραγικών ποιητών από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους^[72][73] υπογραμμίζει τη λογοτεχνική του αξία και την απήχησή του τουλάχιστον στο πλαίσιο των λογίων. Ο Καλλίμαχος για να υπεραμυνθεί της δικής του λογοτεχνικής παραγωγής σε παραπάνω από ένα είδη φέρνει τον Ίωνα ως παράδειγμα και πρότυπο.^[74] Ο Στράβων^[75] μνημονεύει το όνομά του ως ενός από τους τρεις πιο διάσημους Χίους της αρχαιότητας, με την τριάδα να συμπληρώνεται από τον Θεόπομπο και τον Θεόκριτο. Και ο Ιωάννης ο Φιλόπονος αναφέρει πως στα πρωταρχικά στοιχεία, φωτιά και γη, του Παρμενίδη πρόσθεσε τρίτον τον αέρα (Ιωάννης Φιλόπονος, Σχόλια στο Περί γενέσεως και φθοράς του Αριστοτέλη, 207.18).^[76][77]

Τα σωζόμενα αποσπάσματα του Ίωνα ανέρχονται σε 126 σε μία από τις πιο πρόσφατες εκδόσεις και στο σύνολό τους προέρχονται από το έργο παρένθετων συγγραφέων. Η ερμηνεία που δίνεται για τον κατακερματισμό του έργου του είναι ότι, αν και απολάμβανε εκτίμησης στην αρχαιότητα, από το τέλος της ελληνιστικής περιόδου και μετά τα έργα του έπαψαν να έχουν ενδιαφέρον για την καλλιτεχνική τους αξία καθαυτή, αλλά χρησιμοποιούνταν για την εξαγωγή πραγματολογικών στοιχείων και δη για την κλασική Αθήνα.^[78]

Η παραδοσιακή άποψη του ποιητή ως ενός καλόκαρδου Ίωνα από τη Χίο, πολιτικά ουδέτερου και αποστασιοποιημένου πολίτη του ελληνικού κόσμου και αδιάφορου απέναντι στην αθηναϊκή κυριαρχία επί της ιδιαίτερής του πατρίδας, έχει τύχει κριτικής από συγχρόνους κλασικούς φιλολόγους. Προβάλλεται η συγγραφή της Κτίσεως, ο περιρρέων φιλολακωνισμός του, η χρήση της ιωνικής διαλέκτου αντί της αττικής, η ομηρική ονοματοδοσία των γιων του^[35] (έχοντας υπόψιν ότι ο Όμηρος θεωρείτο Χίος κατά μία εκδοχή), ακόμα και η επινίκια δωρεά χίου κρασιού —διάσημου προϊόντος της ιδιαίτερής του πατρίδας— ώστε να τονιστεί το μη αφομοιωθέν του ποιητή, να ανιχνευτεί τυχόν λανθάνουσα κριτική κατά του αθηναϊκού δεσποτισμού και να αμφισβητηθεί η μέχρι τώρα δεδομένη αθηνοφιλία του.^[79][80]

• Chios Life, Διάσημοι Χιώτες, Ίων ο Χίος.
• Theatre Database, Ion of Chios.