Άπαξ λεγόμενον
Το άπαξ λεγόμενον (πολυτονικό: ἅπαξ λεγόμενον, λατινική γραφή: hapax legomenon) είναι όρος της γλωσσολογίας για λέξεις που συναντώνται μονάχα μια φορά, είτε εντός ενός κειμένου, είτε σε ένα σύνολο έργων, είτε σε μια ολόκληρη γλώσσα.[1] Ο πληθυντικός όρος είναι άπαξ λεγόμενα, ενώ για λέξεις που εμφανίζονται 2 ή 3 φορές, δις λεγόμενον, τρις λεγόμενον κτλ. Eίναι αρκετά κοινά σε μεγάλα σώματα κειμένου, όπου περίπου το 40% με 60% των λέξεων είναι μοναδικές, ενώ 10% με 15% δις λεγόμενα.[2] Η σχετική θεωρία πίσω από την συχνότητα εμφάνισης καλύπτεται από τον νόμο του Ζιπφ.[3] Όμως, ο ορθώτερος τύπος είναι ἅπαξ εἰρημένον.
Περιγραφή
Γενικά
Τουλάχιστον στην αγγλική γλώσσα, το νόημα της ελληνικής φράσης χρησιμοποιήθηκε ως όρος για πρώτη φορά το 1654 σε σύγγραμμα του Άγγλου θεολόγου Τζον Τραπ.[4][5]
Τα άπαξ λεγόμενα είναι γενικά δυσκολότερο να διαπιστωθούν στα αρχαία κείμενα λόγω της σπανιότητας τους, όπως για παράδειγμα σε όσους χαρακτήρες της γλώσσας Μάγια που δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί ή την εβραϊκή βιβλική γλώσσα. Σε άλλες περιπτώσεις, οι μοναδικές λέξεις χρησιμοποιούνται ως βοηθητική μέθοδος ως προς την ταυτοποίηση συγγραφέων σε κείμενα όπου ο συγγραφέας τους είναι άγνωστος.[6]
Παράγοντες
Υπάρχουν διάφοροι άλλοι παράγοντες οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν την συχνότητα εμφάνισης άπαξ λεγόμενων εντός ενός κειμένου:[7]
- το μέγεθος του κειμένου, όπου όσο μεγαλύτερο είναι τόσες περισσότερες περιπτώσεις λέξεων που εμφανίζονται μόνο μια φορά έχει
- την θεματολογία του κειμένου, όπου ανάλογα με το πόσο συγκεκριμένο είναι ένα θέμα τόσο σπανιότερες είναι και οι λέξεις/όροι για την περιγραφή του
- ο τύπος αναγνώστη, ανάλογα με το πόσο επίσημο ή λόγιο είναι το κείμενο και σε ποιόν απευθύνεται
- χρόνος συγγραφής, με την πάροδο του χρόνου τόσο η γλώσσα όσο οι γνώσεις του συγγραφέα και αναγνώστη θα μεταβληθούν
Επεξεργασία πληροφοριών
Στα πεδίο της υπολογιστικής γλωσσολογίας, επεξεργασίας φυσικής γλώσσας, και μηχανικής μάθησης, τα άπαξ λεγόμενα συνήθως αγνοούνται (μαζί με άλλες λέξεις χαμηλής συχνότητας εμφάνισης) καθώς κατά τους υπολογισμούς που γίνονται η προσοχή στρέφεται στις λέξεις με υψηλή συχνότητα χρήσης, ενώ η συμπερίληψη των λέξεων με μικρή συχνότητα εμφάνισης δεν θα προσέδιδε αξία αλλά θα επιβάρυνε τις απαιτήσεις σε μνήμη και ταχύτητα επεξεργασίας των δεδομένων καθώς ένα σημαντικό ποσοστό λέξεων στα μεγάλα κείμενα είναι μοναδικές λέξεις.[8][9]
Παραδείγματα
Αρχαιοελληνικές διάλεκτοι
- Σε παραδείγματα της ομηρικής διαλέκτου, η Ιλιάδα έχει 1.097 άπαξ λεγόμενα, ενώ η Οδύσσεια 868.[10] Παράδειγμα αποτελεί το παναώριος (κακόχρονος)
- Στην αττική διάλεκτο του Αριστοφάνη, στην κωμωδία Εκκλησιάζουσες η λέξη λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιοκαραβομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτοκεφαλλιοκιγκλοπελειολαγῳοσιραιοβαφητραγανοπτερύγων εμφανίζεται μονάχα μια φορά στο σύνολο όλης της ελληνικής γλώσσας λόγω της ιδιομορφίας της καθώς αποτελείται από 172 γράμματα και οι λέξεις που την συνθέτουν περιγράφουν φαγητό.
- Στην ελληνιστική κοινή της Καινής Διαθήκης, περιέχονται 686 περιπτώσεις άπαξ λεγομένων,[11] εκ των οποίων τα 62 βρίσκονται στην πρώτη επιστολή του Πέτρου, και 54 στην δεύτερη.[12] Παράδειγμα αποτελεί το αρσενοκοίτης (αυτός που κοίτεται με αρσενικά, ομοφυλόφιλος)
- Στην ελληνιστική κοινή στον κατάλογο ολυμπιονικών του Ιούλιου Αφρικανού, η λέξη τριαστής (ολυμπιονίκης σε 3 αγωνίσματα εντός της ίδιας ημέρας)[13] συναντάται μονάχα μια φορά σε ολόκληρη την αρχαιοελληνική γραμματεία.[14]
Εβραϊκή γλώσσα
Υπάρχουν περίπου 1.500 άπαξ λεγόμενα στην εβραϊκή αρχική έκδοση της Βίβλου, ωστόσο καθώς πολλές λέξεις αποτελούν παραλλαγές (ρίζες, προθέματα κτλ) μόνο 400 από αυτές θεωρούνται πραγματικά άπαξ λεγόμενα.[15]
Παραδείγματα:
- גבינה (Γκβίνα, τυρί) στο Ιώβ 10:10. Η λέξη χρησιμοποιείται συχνά πλέον στα σύγχρονα εβραϊκά
- זכוכית (Ζεχουχίθ, διάφανο) στο Ιώβ 28:17. Στα σύγχρονα εβραϊκά σημαίνει γυαλί
- לילית (Λίλιθ, πλάσμα της νύχτας) στο Ισαΐα 13:14, στο Μασοριτικό κείμενο της Βίβλου και κατά την καταστροφή της Ιδουμαίας.
Λατινική γλώσσα
- Deproeliantis (ντεπροελιάντις, βίαιος διαπληκτισμός), στις Ωδές του Οράτιου
- Scortillum (σκορτίλουμ, πορνίδιο / πουτανάκι), στο 10ο ποίημα των Καρμίνα (τραγούδια) του Κάτουλλου
- Romanitas (ρομανιτάς, ρωμαιοσύνη), στο Περί μανδύα (De Pallio) του Τερτυλλιανού[16][17]
Αγγλική γλώσσα
- Honorificabilitudinitatibus (ονοροφικαμπιλιτουντινιτατίμπους, έτοιμος να δεχθεί τιμές),[18] στην πρώιμη αγγλική γλώσσα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στο έργο Αγάπης αγώνας άγονος (Love's Labour's Lost)[19]
- Nortelrye (νορτελράι, μόρφωση), στις ιστορίες του Καντερμπέρι του Τζώφρεϊ Σώσερ
- Sassigassity (σασσιγκάσσιτυ, θράσος)[20], στο Χριστουγεννιάτικο δέντρο (Christmas Tree) του Καρόλου Ντίκενς
