Pumlumon
Pumlumon yw'r mynydd uchaf yng nghanolbarth Cymru, yn yr Elenydd. Ceir pum prif gopa ar y mynydd: yr uchaf yw Pen Pumlumon Fawr (752 m). Mae ochrau gogleddol y mynydd-dir yn greigiog a'r ochrau deheuol yn llwm a mawnog.
 | |
| Math | mynydd  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Ceredigion |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 52.467°N 3.783°W |
| Cod OS | SN7897286945 |
 | |
Ystyr llumon yw "simnai" neu "corn y mwg". Felly "Y Pum Simnai" yw ystyr lythrennol yr enw Pumlumon (llurguniad Seisnigaidd yw'r ffurf Plynlimon). Y pum llumon yw:
- Pen Pumlumon Fawr (752 m)
- Pen Pumlumon Arwystli (741 m)
- Y Garn (Pumlumon) (684 m)
- Pumlumon Fach (668 m)
- Pumlumon Cwmbiga (620 m)
Mae'r mynydd yn gorwedd yng ngogledd-ddwyrain Ceredigion gan ffurfio pwynt(au) uchaf yr ucheldir mawnog agored sy'n gorwedd rhwng Aberystwyth i'r gorllewin, Machynlleth i'r gogledd, Llanidloes i'r dwyrain a Ponterwyd i'r de. Ar lethrau dwyreiniol Pumlumon, o fewn tair milltir i'w gilydd, ceir tarddleoedd afonydd Hafren (yr afon hwyaf ym Mhrydain) a Gwy. Yng nghesail y mynydd, islaw ymyl ysgathrog gogledd Pumlumon, mae Llyn Llygad Rheidol, tarddle afon Rheidol. I'r gorllewin o'r mynydd ceir cronfa ddŵr Nant-y-moch.
Ymladdwyd Brwydr Hyddgen ger Pumlumon yn haf 1401, pan drechodd lluoedd Owain Glyndŵr lu o Saeson a Ffleminiaid. Bu ardal Pumlumon yn gadarnle i wŷr Glyn Dŵr ar gyfer ymosodiadau ar ardaloedd yn y Gororau.
Cerdded
Y llwybr hawsaf i gopa Pen Pumlumon Fawr yw'r hwnnw sy'n cychwyn o Eisteddfa Gurig, tua 427 m (1,400 troedfedd) i fyny ger y bwlch a ddringir gan yr A44 rhwng Aberystwyth a Llangurig. Ceir llwybr arall sy'n cychwyn o Nant-y-moch. Mae ardal Pumlumon yn adnabyddus am ei thirwedd mawnog a nodweddir gan nifer o gorsydd, ffrydiau a llynnoedd bychain. Mewn niwl mae'n gallu bod yn dir twyllodrus i gerddwyr ac mae map a chwmpawd yn hanfodol.
Pumlumon mewn llenyddiaeth
Hedegodd y "celwyddfarwn" Münchhausen o Bumlumon i'r Unol Daleithiau yn y llyfr enwog, Anturiaethau Barwn Münchhausen gan Rudolph Erich Raspe, pennod 31.
Copaon
| Enw | Cyfesurynnau OS | Cyfesurynnau Daearyddol | |
|---|---|---|---|
| Banc Bugeilyn: | SN826925 | map | 52.517°N, 3.731°W |
| Banc Bwlchygarreg: | SN729918 | map | 52.509°N, 3.874°W |
| Banc Bwlchygarreg (copa gorllewinol): | SN716914 | map | 52.505°N, 3.893°W |
| Banc Llechwedd-mawr: | SN775898 | map | 52.492°N, 3.805°W |
| Banc Mynyddgorddu: | SN667866 | map | 52.461°N, 3.963°W |
| Banc y Garn: | SN706844 | map | 52.442°N, 3.905°W |
| Banc yr Wyn: | SN741902 | map | 52.495°N, 3.855°W |
| Bryn Amlwg: | SN921973 | map | 52.562°N, 3.593°W |
| Bryn y Fan: | SN931884 | map | 52.483°N, 3.575°W |
| Bryn y Fedwen: | SN840953 | map | 52.543°N, 3.711°W |
| Bryn yr Ŵyn: | SN839925 | map | 52.517°N, 3.712°W |
| Bryn-hir: | SN615861 | map | 52.455°N, 4.039°W |
| Bryn-y-Brain: | SN817997 | map | 52.582°N, 3.747°W |
| Bryn-y-tail: | SN916874 | map | 52.473°N, 3.597°W |
| Carn Hyddgen (Carn Gwilym): | SN792908 | map | 52.501°N, 3.781°W |
| Carnedd Wen: | SH924099 | map | 52.676°N, 3.592°W |
| Carnfachbugeilyn: | SN826903 | map | 52.497°N, 3.73°W |
| Cefn Coch (Ffridd Esgair-yr-owen): | SH815025 | map | 52.607°N, 3.751°W |
| Cefn Crin: | SJ145045 | map | 52.631°N, 3.264°W |
| Clipyn Du (Tarren Bwlch-gwyn) (Siambr Trawsfynydd): | SN799931 | map | 52.522°N, 3.771°W |
| Coed Mawr: | SO013874 | map | 52.475°N, 3.454°W |
| Dinas (mynydd): | SN904885 | map | 52.483°N, 3.615°W |
| Disgwylfa Fawr: | SN737847 | map | 52.445°N, 3.859°W |
| Drosgol: | SN759878 | map | 52.473°N, 3.828°W |
| Drybedd: | SN772833 | map | 52.433°N, 3.807°W |
| Esgair Ddu: | SH873106 | map | 52.681°N, 3.668°W |
| Esgair y Maesnant (copa de-ddwyreiniol): | SN842856 | map | 52.456°N, 3.705°W |
| Ffridd Pen-y-Graig: | SH842018 | map | 52.601°N, 3.711°W |
| Foel Fadian: | SN828953 | map | 52.542°N, 3.729°W |
| Foel Fras (Pumlumon): | SN765926 | map | 52.517°N, 3.821°W |
| Foel Grafiau: | SN765920 | map | 52.511°N, 3.821°W |
| Foel Uchaf: | SN802911 | map | 52.504°N, 3.766°W |
| Fron Goch: | SH822013 | map | 52.596°N, 3.74°W |
| Garreg-hir: | SN998977 | map | 52.567°N, 3.479°W |
| Llechwedd Hirgoed (copa de-ddwyreiniol): | SN820832 | map | 52.433°N, 3.737°W |
| Llechwedd Hirgoed (copa gorllewinol): | SN813836 | map | 52.437°N, 3.747°W |
| Llechwedd y Glyn: | SN864872 | map | 52.47°N, 3.673°W |
| Moel Hyddgen (Pen y Darren): | SN764943 | map | 52.532°N, 3.823°W |
| Moel y Llyn: | SN712916 | map | 52.507°N, 3.899°W |
| Mynydd Moelfre: | SN848983 | map | 52.57°N, 3.701°W |
| Mynydd Garth-Gwynion: | SN733986 | map | 52.57°N, 3.87°W |
| Newydd Fynyddog: | SH914004 | map | 52.59°N, 3.604°W |
| Pen Carreg Gopa: | SN721947 | map | 52.535°N, 3.887°W |
| Pen Creigiau'r Llan: | SN745939 | map | 52.528°N, 3.851°W |
| Pen Pumlumon Arwystli: | SN814877 | map | 52.474°N, 3.747°W |
| Pen Pumlumon Llygad-bychan (copa dwyreiniol): | SN799871 | map | 52.468°N, 3.769°W |
| Pen Pumlumon Llygad-bychan (is-gopa): | SN801873 | map | 52.47°N, 3.766°W |
| Pen yr Allt-fawr: | SN787961 | map | 52.549°N, 3.79°W |
| Pen-caenion: | SO141964 | map | 52.558°N, 3.268°W |
| Pencerrigtewion: | SN800881 | map | 52.477°N, 3.768°W |
| Penglais: | SN595831 | map | 52.427°N, 4.067°W |
| Pumlumon Cwmbiga: | SN830899 | map | 52.494°N, 3.724°W |
| Pumlumon Fach: | SN787874 | map | 52.471°N, 3.787°W |
| Pumlumon Fawr: | SN789869 | map | 52.466°N, 3.784°W |
| Rhos Fawr (mynydd): | SN999883 | map | 52.483°N, 3.475°W |
| Stingwern Hill: | SJ132014 | map | 52.603°N, 3.283°W |
| Upper Park: | SJ189052 | map | 52.638°N, 3.199°W |
| Y Foel: | SN838842 | map | 52.443°N, 3.711°W |
| Y Garn (Pumlumon): | SN775851 | map | 52.45°N, 3.803°W |
Gweler hefyd
Ffynonellau
- Terry Marsh, The Mountains of Wales (Llundain, 1985)
- Ioan Bowen Rees, Dringo Mynyddoedd Cymru (Dinbych, 1965)