Kinyarwanda (iaith)

Siaredir Kinyarwanda yn Rwanda, Burundi, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda a Tansanïa. Fe'i siaredir hefyd gan rai Rwandans yn Cenia. Mae Rufumbira, Fumbira neu Urufumbira, a siaredir gan y Bafumbira yn Ardal Kisoro yn Wganda, yn dafodiaith Kinyarwanda. Yn Rwanda, fe’i siaredir gan bron y boblogaeth gyfan,^[8] h.y. bron i 11 miliwn o bobl.^[9]

Datblygodd Ciniarwanda yn yr 15g gan dri grŵp ethnig y wlad, yr Hutu, Tutsi, a Twa.^[10] Mae'n werth nodi bod mwyafrif y ffoaduriaid o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo i'r UDA a thaleithiau fel Wisconsin, yn siarad Kinyarwanda ac nid un o brif ieithoedd Congo fel Lingala neu Swahili. Mae hyn oherwydd i'r ffoaduriaid yna ddod o ddwyrain y Congo, o daleithiau Gogledd a De Kivu sy'n ffinio â Rwanda a Bwrwndi lle siaredir Kinyarwanda a Kirundi yn sgil Rhyfel Cartref Rwanda a'r hil-laddiad.^[11]

Erthygl 5 de la Cyfansoddiad du Rwanda yn gryno :"La langue nationale est le kinyarwanda. Les langues oficielles sont le kinyarwanda, le français et l’anglais" sef, 'Yr iaith genedlaethol yw Kinyarwanda. Yr ieithoedd swyddogol yw Kinyarwanda, Ffrangeg a Saesneg'.^[12].

Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau cytseiniaid Kinyarwanda.

1. mae'r cytsian /p/ ond i'w ganfon mewn geiriau benthyg
2. Mae cytseiniaid mewn cromfachau yn aloffonau.

Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau llefariaid Kinyarwanda.

Mae gan Kinyarwanda 5 llafariad: /i/, /e/, /u/, /o/ ac /a/. Fel arfer nid oes trwynoliad llafariaid.

Gall maint y llafariad newid ystyr y gair. Mae'r llafariad fer yn cyfateb i un arall, mae'r hir yn cyfateb i ddau arall.

Er enghraifft :

gusiba ynganu [gu.si.ba] "i ddileu"

gusiba ynganu [gu.siː.ba] “i fynd i ffwrdd”

Iaith donyddol yw Kinyarwanda. Fel llawer o ieithoedd Bantw, mae ganddi gyferbyniad dwy ffordd rhwng tonau uchel ac isel (gellir dadansoddi sillafau tôn isel fel rhai di-dôn). Mae set gymhleth o reolau ffonolegol yn dylanwadu ar wireddu tonau yn Kinyarwanda. Mae'r bobl Twa ond yn defnyddio dau dôn.^[13]

Mae deddfau ffonetig yn gosod amrywiadau ar rai cytseiniaid a llafariaid cyfunedig yng nghyd-destun cyfagosrwydd (gosod er enghraifft):

• cn yn dod yn m o flaen b, p, f a v;
• nh yn dod yn mp, nr yn dod yn nd;
• dwy lafariad union yr un fath → mae'r sain yn ymestyn;
• gall cyswllt rhwng dwy lafariad gwahanol arwain at:
• diflaniad y llafariad gyntaf ac ymestyniad yr ail
• gall y llafariad gyntaf droi yn lled-llafariad (w neu y).

Yn gyffredinol, mae dwy sillaf gyntaf gair â seiniau gwahanol: sillaf wedi'i lleisio ac yna sillaf ddi-lais neu i'r gwrthwyneb. Mae rhai rhagddodiaid (gweler isod) felly'n cael eu ffurfdro yn ôl y coesyn y maent wedi'u hatodi iddo.

Yn wahanol i rai ieithoedd tonyddol eraill a drawsgrifir yn yr wyddor Ladin gan nodi'r tonau yn y sillafiad, megis Fietnameg er enghraifft, nid yw Kinyarwanda yn defnyddio diacritigau i drawsgrifio'r tonau na hyd y llafariaid yn y sillafiad arferol. Yn ysgrifenedig, mae ystyr geiriau yn cael ei dynnu o'r cyd-destun.

Er eu bod weithiau wedi'u hysgrifennu yr un peth, gall y geiriau fod yn wahanol yn dibynnu ar yr ynganiad.

Enghreifftiau:

• umusambi /u.mu.sǎː.mbi/ (sain a isel-uchel) = "craen coronog", umusambi /u.mu.saː.mbi/ (a hir-uchel) = "mat";
• nagiye /na.ɡi.je/ (a isel) = "gadewais"; nagiye /ná.ɡi.je/ (a uchel) = "tra roeddwn i wedi mynd".

Fodd bynnag, mewn gweithiau gwyddonol, gellir nodi'r tôn uchel gan ddefnyddio'r acen grom ar y llafariad a'r tôn isel gan ddefnyddio absenoldeb diacritig, er enghraifft: umusóre (“glasoed”), umugabo (“dyn”); gellir nodi hyd y llafariad trwy ddyblu llythyren y llafariad, er enghraifft: gateéra, guhaaha.^[14]

Yego = ie

Oya = na

Bite = sut mae?

Ni byiza = da

Amakuru = beth yw'r newyddion?

Ni meza = Maen nhw'n dda (y newyddion)

Murakoze = diolch

Mwaramutse = dydd da

ijoro ryiza = nos da

Murabeho = hwyl fawr

Er gwaethaf y nifer fawr o siaradwyr Kinyarwanda, ychydig iawn o lyfrau a chyfnodolion sy'n cael eu hysgrifennu yn yr iaith.^[10]

Noder hefyd, er mai Ciniarwanda yw iaith mwyafrif llethol y boblogaidd a bod Rwanda (a Bwrwndi) bron yn eithriad fel gwladwriaethau Affricanaidd sy'n bron yn gyfangwbl unieithog, nid oes bri ar yr iaith ym maes addysg. Ers YN 2015 Bwriwyd ati gan y Llywodraeth i wneud Ciniarwanda yn iaith cyfrwng dysgu ysgolion cynradd, ond, gyda'r polisi ar fin cael ei chyflwyno yn genedlaethol yn 2019, bu gwrthwynebiad chwyrn i'r polisi gan rieni ac ysgolion gan ffafrio Saesneg a Ffrangeg. Teimlai rhai rhieni bod rhieni cyfoethog yn addysgu eu plant mewn ysgolion preifat neu dramor lle dysgir drwy cyfrwng Saesneg neu Ffrangeg gan "adael" y tlodion i fodlonni ar addysg "israddol" yn Ciniarwandeg. Cafwyd gwrthwynebiad gan ysgolion preifat (er bod ysgolion Ewrop bron yn ddieithiad yn dysgu yn eu hieithoedd brodorol heb ddim effaith negatif ar eu heconomi). Dywedodd y Gweinidog Addysg, Dr Mutimura, yn y cyfarfod heddiw: “Yr hyn rydyn ni nawr yn ei ddisgwyl gennych chi [ysgolion preifat] yw eich bod yn sicrhau bod eich cwricwlwm yn pwysleisio perffeithrwydd yn Kinyarwanda, Saesneg a Ffrangeg.”^[15][16]

• Rwanda Gwefan People and their Cultures
• Kinyarwanda: Introduction gwefan Prifysgol Texas yn Austin
• Gwasanaeth newyddion BBC mewn Ciriarwanda
• Ciriarwanda ar wefan Ethnologue
• Academi Iaith Ciriarwanda

Eginyn erthygl sydd uchod am Rwanda. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.