Figaniaeth
- Gofal! Mae'r erthygl hon yn sôn am ddeiet nad yw'n cynnwys unrhyw gynnyrch gan anifeiliaid, ac nid llysieuaeth.
Figaniaeth yw'r ymarfer o fwyta lysiau a ffrwythau'n unig, heb unrhyw gynnyrch gan anifeiliaid (Saesneg: Veganism). Mae figaniaeth yn ffordd o fyw a ddilynir ers canrifoedd ond mae'r term yn tarddu o'r 1940au. Gellir diffinio figaniaeth (mewn modd negyddol) drwy ddweud fod y llyswr yn ymwrthod rhag bwyta cig neu ecsbloitio anifeiliaid mewn unrhyw fodd, a hynny drwy beidio â defnyddio llaeth, wyau, caws, gwlân na mêl. Bathwyd y gair Saesneg vegan yn 1944 gan Donald Watson (sef cydsefydlydd the Vegan Society), drwy gywasgu'r gair vegetarian h.y. veg- + -an.
| Bwyd y llyswr | |
|---|---|
    Clocwedd o'r top chwith: toffw, pitsa, cacenau di-fenyn a makizushi | |
| Diffiniad cyffredinol | Peidio a defnyddio cynnyrch anifeiliaid |
| Blaenarwyd y tir gan | Roger Crab (1621–1680)[1] James Pierrepont Greaves (1777–1842) Percy Bysshe Shelley (1792–1822) Sylvester Graham (1794–1851)[2] Amos Bronson Alcott (1799–1888) Donald Watson (1910–2005) H. Jay Dinshah (1933–2000) |
| Bathiad Saesneg (vegan) | Tachwedd 1944, gan y British Vegan Society |
| Llyswyr enwog | |
| Rhestr o lyswyr ar Wici Saesneg | |
Mae sawl rheswm dros fod yn figan (sef person sy'n ymarfer figaniaeth), gan gynnwys rhesymau amgylcheddol, moesol, meddygol, neu ddietegol.
Roedd syniadau gwreiddiol Watson yn 1944 yn ymwneud â llysieuwr nad oedd ychwaith yn defnyddio cynnyrch llaeth, ac ymhen ychydig ehangodd y diffiniad i gynnwys wfftio'r ymarfer o ecsbloitio a defnyddio anifeiliaid mewn unrhyw fodd.[3] Cynyddodd y diddordeb mewn llysiaeth yn y 2000au pan ddaeth ar y farchnad fwydydd amrywiol, wedi'u prosesu'n arbennig ar gyfer deiet figanaidd. Nododd nifer o athletwyr eu bod yn figaniaid, yn enwedig yn y Triathlon Ironmana'r ultramarathon.[4]
Datgelodd gwaith ymchwil y maethegydd Winston Craig yn 2009 fod deiet figanaidd yn cynnwys lefelau uchel o ffibr, magnesiwm, asid ffolig, fitamin C, fitamin E a haearn, a'i fod yn isel mewn caloriau, braster dirlawn, asidau brasterog, colestorol, fitamin D, calsiwm, zinc a |fitamin B12.[5] Ymddengys yn ôl adroddiadau gan sawl corff safonol[6] fod deiet y figan yn gwarchod rhag rhai afiechydon megis afiechyd y galon,[7] ac yn addas ar gyfer pob oedran, Un o'r ychydig fwynau / fitaminau nad yw ar gael mewn planhigion yw B12 (sy'n cael ei greu gan feicro-organebau megis bacteria), felly dylai figaniaid gymeryd ychwanegion B12 ar ffurf tabledi.[8] Dywedir hefyd fod figaniaid, ar y cyfan, yn deneuach na'r arfer, gyda cholestorol a phwysau gwaed is. Credir hefyd fod ffactorau megis ymwrthod rhag cig, bwyta ffrwythau, a meddu ar indecs màs y corff (BMI) isel yn amddiffyn y corff rhag cansar.[9]
Hanes
Mae llysieuaeth yn ymarfer hŷn na figaniaeth, a gellir ei olrhain yn ôl i India a Groeg. Yn y 19eg y daw'r gair vegetarian i fodolaeth. Defnyddiwyd y gair 'llysieuwr/aig' yn y 15-6g, ond ei ystyr oedd 'person sy'n defnyddio llysiau a pherlysiau i bwrpas meddygol.[10] Roedd 'Geiriadur Saesneg Rhydychen yn wreiddiol yn y 19g yn nodi mai'r actores Fanny Kemble (1809–1893), yn Georgia yn 1839 a sgwennodd y gair am y tro cyntaf.[11] Y bryd hynny total vegetarians oedd y term a ddefnyddiwyd am y figan.[12]
Gweler hefyd
- Cymdeithas y Llysieuwyr (Llysiaeuaeth, nid llysaeth, sylwer)