Cyfiawnder newid hinsawdd
Mae cyfiawnder hinsawdd yn derm a ddefnyddir i fframio cynhesu byd-eang fel mater moesegol a gwleidyddol, yn hytrach nag un sy'n amgylcheddol neu'n ffisegol ei natur yn unig. Gwneir hyn trwy gysylltu achosion ac effeithiau newid hinsawdd â chysyniadau cyfiawnder, yn enwedig cyfiawnder amgylcheddol a chyfiawnder cymdeithasol . Mae cyfiawnder hinsawdd yn archwilio cysyniadau fel cydraddoldeb, hawliau dynol, hawliau ar y cyd, a materion hanesyddol, megis y cyfrifoldeb dros newid hinsawdd. Gall cyfiawnder hinsawdd gynnwys cymeryd camau cyfreithiol yn erbyn cyrff nad ydynt wedi ymateb i newid hinsawdd, neu gyrff sydd wedi cyfrannu tuag at gynhesu byd eang. Gelwir hyn yn Cyfreitha newid hinsawdd (Climate change litigation). Yn 2017, nododd adroddiad o Raglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig 894 o gamau cyfreithiol ledled y byd ar yr adeg honno.
.jpg) Plant yn gorymdeithio am gyfiawnder hinsawdd yn Minnesota, UDA yn Ebrill 2017. | |
| Enghraifft o'r canlynol | mudiad torfol  |
|---|---|
| Math | cyfiawnder amgylcheddol |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae cymunedau sydd ar y cyrion yn hanesyddol, fel menywod, cymunedau brodorol a chymunedau lliw yn aml yn wynebu canlyniadau gwaethaf newid hinsawdd: i bob pwrpas mae'r lleiaf cyfrifol am newid hinsawdd yn dioddef ei ganlyniadau gwaethaf. Gallant hefyd fod dan anfantais bellach oherwydd ymatebion i newid hinsawdd (a sgil-effethiau hynny) a allai waethygu'r anghydraddoldebau presennol; dyma'r hyn a elwir yn 'anghyfiawnderau triphlyg' newid hinsawdd.[1][2][3]
Mae'r defnydd a phoblogrwydd iaith o amgylch cyfiawnder hinsawdd wedi cynyddu'n ddramatig yn ystod y 2020au, ac eto mae cyfiawnder hinsawdd yn cael ei ddeall mewn sawl ffordd, ac mae'r gwahanol ystyron yn cael eu hymladd mewn llysoedd weithiau. Ar ei symlaf, gellir grwpio cysyniadau o gyfiawnder hinsawdd yn unol â chyfiawnder gweithdrefnol, sy'n pwysleisio gwneud penderfyniadau teg, tryloyw a chynhwysol, a chyfiawnder yr aflonyddwr, sy'n gosod y pwyslais ar bwy sy'n ysgwyddo'r costau o newid yr hinsawdd a'r camau a gymerir i fynd i'r afael a'r gwaith yma.[1]
Canolbwyntir yn arbennig ar rôl MAPA (Pobl ac Ardaloedd yr Effeithir Mwyaf Arnynt neu 'Most Affected People and Areas')[4] hy grwpiau sy'n cael eu heffeithio cryn dipyn gan newid hinsawdd, megis menywod, BIPOC,[5] pobl ifanc, hŷn a thlawd.[6] Yn y 2020au gwelwyd cynnydd mewn mudiadau llawr gwlad sydd a'r nod o gyfiawnder hinsawdd - mudiadau fel Fridays for Future, Ende Gelände neu Extinction Rebellion.[7]
Hanes y term
Yn 2000, ar yr un pryd â Chweched Cynhadledd y Partïon (COP 6), cynhaliwyd yr Uwchgynhadledd Cyfiawnder Hinsawdd gyntaf - a hynny yn yr Hâg . Nod yr uwchgynhadledd hon oedd "cadarnhau bod newid hinsawdd yn fater o hawliau" ac "adeiladu cynghreiriau ar draws taleithiau a ffiniau" yn erbyn newid hinsawdd ac o blaid pethau cynaliadwy.
Yn dilyn hynny, ym mis Awst-Medi 2002, cyfarfu grwpiau amgylcheddol rhyngwladol yn Johannesburg ar gyfer Uwchgynhadledd y Ddaear.[8] Yn yr uwchgynhadledd hon, a elwir hefyd yn Rio+10, gan iddi ddigwydd ddeng mlynedd ar ôl Uwchgynhadledd y Ddaear 1992, mabwysiadwyd Egwyddorion Cyfiawnder Hinsawdd Bali
| “ | Mae Cyfiawnder Hinsawdd yn cadarnhau hawliau cymunedau sy'n ddibynnol ar adnoddau naturiol i'w bywoliaeth a'u diwylliannau fod yn berchen ar y rhain a'u rheoli mewn modd cynaliadwy, ac sy'n gwrthwynebu cymudo natur a'i hadnoddau. Egwyddorion Bali Cyfiawnder Hinsawdd, erthygl 18, Awst 29, 2002 | ” |
Yn 2004, ffurfiwyd Grŵp Durban dros Gyfiawnder Newid Hinsawdd mewn cyfarfod rhyngwladol yn Durban, De Affrica. Yma bu cynrychiolwyr cyrff anllywodraethol (NGOs) a mudiadau pobl yn trafod polisïau realistig ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd.[9]
Yng Nghynhadledd Bali 2007, sefydlwyd y glymblaid fyd-eang Cyfiawnder Hinsawdd Nawr! (Climate Justice Now!) ei sefydlu, ac, yn 2008, canolbwyntiodd y Fforwm Dyngarol Byd-eang ar gyfiawnder newid hinsawdd yn ei gyfarfod agoriadol yng Ngenefa.[10]
Yn 2009, ffurfiwyd y Rhwydwaith Gweithredu Cyfiawnder Hinsawdd yn ystod y cyfnod cyn Uwchgynhadledd Copenhagen. Anogwyd anufudd-dod sifil a gweithredu uniongyrchol yn ystod yr uwchgynhadledd, a defnyddiodd llawer o weithredwyr hinsawdd y slogan 'newid system nid newid hinsawdd'.
Ym mis Ebrill 2010, cynhaliwyd Cynhadledd Pobl y Byd ar Newid Hinsawdd a Hawliau'r Fam Ddaear yn Tiquipaya, Bolivia. Fe'i cynhaliwyd gan lywodraeth Bolifia fel cynulliad byd-eang o gymdeithas sifil a llywodraethau. Cyhoeddodd y gynhadledd "Gytundeb y Bobl" yn galw am fwy o gyfiawnder hinsawdd.
Yn Rhagfyr 2018, galwodd Gofynion y Bobl am Gyfiawnder Hinsawdd, a lofnodwyd gan 292,000 o unigolion a 366 o sefydliadau, ar gynrychiolwyr y llywodraeth yn COP24 i gydymffurfio â rhestr o chwe mater yn ymwneud â chyfiawnder hinsawdd.[11]
Effaith anghymesur
.jpg)
Bydd grwpiau difreintiedig yn parhau i gael eu heffeithio'n anghymesur ac yn negyddol, wrth i newid hinsawdd barhau. Effeithir ar y grwpiau hyn oherwydd anghydraddoldebau sy'n seiliedig ar nodweddion demograffig megis gwahaniaethau mewn rhyw, hil, ethnigrwydd, oedran ac incwm.[12] Y broblem fyaf gyda dinistr i'r blaned oherwydd newid hinsawdd yw mai grwpiau difreintiedig yw'r olaf i dderbyn nawdd mewn argyfyngau, ac anaml y cânt eu cynnwys yn y broses gynllunio ar lefelau lleol, cenedlaethol a rhyngwladol ar gyfer ymdopi ag effeithiau newid hinsawdd.[13]
Astudiaethau achos
Corwynt Katrina
Yn ôl un astudiaeth, dysgodd Corwynt Katrina lawer o wersi sut mae trychinebau newid hinsawdd yn effeithio ar wahanol bobl yn unigol,[14] gan ei fod yn cael effaith anghymesur ar grwpiau incwm isel a lleiafrifoedd. Mae astudiaeth ar ddimensiynau hil a dosbarth Corwynt Katrina yn awgrymu bod y rhai mwyaf agored i niwed yn cynnwys pobl dlawd, pobl ddu, brown, oedrannus, sâl a digartref.[15] Ychydig o adnoddau a cherbydau oedd gan gymunedau incwm isel a du i adael yr ardal cyn y storm.[16][17] Hefyd, ar ôl y corwynt, effeithiwyd ar gymunedau incwm isel gan lygredd, a gwaethygwyd hyn gan y ffaith bod mesurau cymorth gan y llywodraeth wedi methu â chynorthwyo'r rhai sydd fwyaf mewn perygl yn ddigonol.[18]
Dympio offer niweidiol yn amgylcheddol
Rhagwelir y bydd y defnydd cynyddol o offer oeri fel cyflyryddion aer ystafell (RACs) ac oergelloedd yn un o brif ysgogwyr y galw am drydan byd-eang yn y blynyddoedd i ddod.[19] Wrth i'r galw am offer oeri dyfu yn y byd sy'n datblygu, mae dympio amgylcheddol[20] o gynhyrchion electronig ynni aneffeithlon i wledydd sy'n datblygu wedi cynyddu.[21] Mae'r offer oeri aneffeithlon hyn yn cynnwys teclynnau ar ddiwedd eu hoes ac offer sy'n defnyddio oeryddion sydd â photensial cynhesu byd-eang uchel (GWP) neu nwyon tŷ gwydr hynod o lygredig, fel hydrofluorocarbonau (HFCs) a hydroclorofluorocarbonau ( HCFCs) sy'n sylweddau sy'n disbyddu'r haen osôn (ODS) . Mae rhoi diwedd ar ddympio cynhyrchion o'r fath yn amgylcheddol yn hanfodol wrth liniaru newid hinsawdd a sicrhau cyfiawnder hinsawdd i gymunedau lle mae'r dympio'n digwydd.