Ширча-Эвла

Ширча-Эвла ГӀурий хина аьтту агӀора йу, Сал-хи цуьнах кхетачехь, Пхьарчхошка эвлан дуьххьала, Хаси-Эвлан 18 км къилбехьа, Нохчийчоьна дозана гена йоцуш.

Уллера нах беха меттигаш: къилбаседехьа йу — Пхьарчхошка, къилбехьа йу — Алмакх, малхбузехьа йу — Гилна а, Зандакъ а, малхбалехьа йу — Дылым.

Эвлахь бехаш бу — 4,4 эзар 74 % суьйлий а, 24 % — нохчий а (2002 ш.)^[17].

ХӀинцалерачу талламхошна эвла йиллина зама ца йевза. Эвла йилина дуккха хан хилар гойту эвлан цӀеро — Ширча-Эвла. Нохчийн талламхочо-мохкӀаморхочо, хьехархочо, халкъан поэто А. С. Сулеймановс чӀагӀдора, аренан хаамашца, цхьаьна могӀара Пхьарчхошка эвланца, йуккъера бӀешерера Ширча-Эвла йара уггаре шира Ӏовхой хевшина меттиг. Бахархой тӀекхетар бахьнехь нисса кхузара дӀасабаьржина ГӀой-хин, Теркан кӀошташка, Каспий-хӀорд тӀекхаччалц^[18]. ДегӀастанан историкаш дийцарехь Ширча-Эвлан истори историн документашкахь йолалуш йу 5 бӀешарахь дуьйна^[6].

XVI—XVIII бӀешерашкахь Ширча-Эвла йара ломан кӀажера ГӀой-хин тӀиера Яьсси тӀекхаччалц уггаре йаккхийчех Ӏовхойн эвла. Нохчийн Ӏилманчо, и.Ӏ.к. А. А. Адилсултановс дийцарехь, оцу муьрехь а эвлахь хилла ийна тайпанаш^[19]. Ширча-Эвла хьахайо XVII—XVIII бӀешерийн оьрсийн документашкахь йоккха эвла «Старый Окох» (Шира Окох) аьлла^[20][21].

Ширча-Эвла (Ширча-Эвлан сельсоветца) 1944 шо кхаччалц Ӏовхойн кӀошт йукъахь йара. 1944 шарахь Йуккъера Ази нохчий арабаьхначул тӀаьхьа церан меттана охьаховшийра луларчу Алмакх эвлара жӀайхой^[22].

1956 шарахь нохчашна пурба делира Кавказе йухаберза, амма ДегӀастана куьйгалло дихкира нохчийн-Ӏовхоша шайн дайх йисинчу Ӏовхойн кӀоштан эвланашка охьаховша, дукхаха болу Ширча-Эвлан бахархой охьахевшира Хаси-Эвлан кӀоштара Керла-Йурт (Новосельски)^[23].Масех шо даьллачул тӀаьхьа Ӏовхой шайн хӀусамаш жӀайхошкара эца буьйлабелира^[24].

Нохчий цӀабирзинчул тӀаьхьа дуьйна нохчаша а, жӀайхоша а цхьаьна маьждигехь ламаз а ца до, ткъа иштта цхьаьна Ӏиданаш а ца до^[25].

2007 шарахь 29 августехь Ширча-Эвлахь дов хилира 100 стаган йукъахь, 15 шо тӀиера 30 шо кхаччалц болчу нохчашна а, жӀайхошна а. Оцу девнехь лазийра 8 стаг, царна йукъахь шиъ милцо а. Девна йукъара 15 нохчо^[26] лецира бакъо ларъечу меженаша^[26][27][28].

Тахана йоьду Ӏовхойн кӀошт меттахӀотторан процесс, гӀазгӀумкий кхалхош бу Новолакски кӀоштара Хинжа-ГӀалан герга, жӀайхой реза хилла ца кхалха нохчашца цхьана баха меттахӀоттийначу кӀоштахь^[29].

Ширачу эвлан йукъахь ду ХХ бӀешеран йуьххьехь дина болх беш долу маьждиг, иза Ӏовхойн архитектурин иэс йу.Баккхийчара дийцарехь маьждиг йуха дина, хьалха буьйда кибирчагех дина хилла маьждиган меттехь, керланиг дийзира бахархой тӀекхетар бахьнехь, эларчу бахархоша маьждиг дуттуш мехах белхалой лелийра.

Кибирчигаш йира даккхийчу гӀамаран тӀулгех, уьш меттигерчу бахархоша бахьара Гебек-кхала ломан кӀожашкара говран ворданаш тӀаьхь, тӀулгаш деира цхьацца, тӀаккха тодира. Кибирчиг йуттуш лелийра котаман хӀоьаш тоьхна киран берам, цуо дуккхаза а чӀагӀйора бераман микродакъолгаш, маьждиган монолитан чӀагӀо а лора.

Уггаре доккха дакъа лаьцна эвлара бахархойн лерамна кечйира тайп-тайпана бустамаш дехкина, Ӏаьрбийн маттахь церан цӀераш йазйина кибарчигаш.Маьждиган шиъ коьрта неӀ йу, цхьанна тӀехула говр а, турца лаьхьа буьйш бере а, ткъа шолгӀачу неӀаран нартол тӀехь Давудан Седа а, лоьман сурт а ду^[30].

• 
  Ширча-Эвлара XX бӀешаран маьждиг
• 
  Ширча-Эвлара доьхна маьждиг - исбаьхьалча Автиев Хьасан

Эвлахь Ӏаш ду Ӏовхойн тайпанаш:

1. Бийтарой,
2. Ваьппий,
3. Ноккхой,
4. Чонтой,
5. ЧӀаьнтий,
6. Шинрой,
7. Ӏаккой.

• 
  Хоте Ширча-Эвлан дакъа
• 
  Ширча-Эвла
• 
  ГӀурий Сал-хих, кхета меттиг
• 
  Нохчийн шира маьждиг (1904 шарахь дина)
• 
  Ширча-Эвлан къилба аре
• 
  Ширча-Эвлан лаьмнаш
• 
  Ширча-Эвла
• 
  Лам Гебек-кхала
• 
  Ширча-Эвлан къилба-малхбален аре
• 
  Ширча-Эвлар зирт
• 
  Ширча-Эвла чугӀо некъ
• 
  Ширча-Эвлар шира эвлан йукъ
• 
  Ширча-Эвлан йукъ
• 
  Ширча-Эвлар коьрта урам а, маьждиг а
• 
  Ширча-Эвлар керла маьждиг

• Олбар-Отар
• АлгӀотаран-басе^[31]
• Адаште-кӀажа^[32]
• Батаршан-мохк^[33]
• Баьте-мохк^[34]
• Дукх-кӀажа^[35]
• Заурбен-кӀажа^[33]
• Иласханан-дукъ^[31]
• ИсмаьӀалан-кӀажа^[33]
• Кевен-кӀажа^[35]
• Мухьин-басе^[31]
• Ойсхар-мохк^[31]
• ОтартӀе^[31]
• Сатон-акъара^[36]
• Тохтабен-мохк^[33]
• Устарханан-дукъ^[31]
• Хьуьсен-кӀажа^[35]
• Элийбаввинчу^[37]
• Наден-кӀажа^[31]

• Ате-хьаст^[38]
• Ахо-хьаст^[38]
• Аче-хьаст^[38]
• Iабдалхан-хьаст^[38]
• БиIали-хьаст^[38]
• ЧIохе-хьаст^[38]
• Лане-хьаст^[38]
• Израили-хьаст^[38]
• Жабраили-хьаст^[38]
• Тарм-хьаст^[38]
• Ойсхар-хьаст^[38]
• Мухи хьаст^[38]
• Дули-хьаст^[38]
• Дагара-хьаст^[38]
• Шахьгери-хьаст^[38]
• Гехе-хьаст^[38]
• Сиопа-хьаст^[38]

• Шира-кешнаш^[34]
• Кхарной-кешнаш^[34]
• Ших-кешнаш^[38]
• Олбар-кешнаш^[38].

• Ӏовх
• Ӏовхой

Комменташ

Хьосташ

• Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
• Сулейманов А. С. Топонимия Чечни / Ред. Т. И. Бураева. — Грозный: ГУП "Книжное издательство", 2006. — 711 с. — 5000 экз. — ISBN 5-98896-002-2.
• Дадаев М.-А.И. Краткий краеведческий справочник по Салатавии. — Махачкала: Исламская типография «Ихлас»,, 2007. — 198 с. — 1000 экз.
• Ахмадов Я. З. Очерк исторической географии и этнополитического развития Чечни в XVI-XVIII веках. — Москва, 2009. — 422 с. — ISBN 978-5-91821-013-0.
• Мусаев З. М. Чеченский тайп аккой. — 2017. — 17 ноября. — С. 1.
• Ислам Текушев. Северный Кавказ: протесты на фоне падения авторитета власти. Глава "Дагестан и советское наследие" // Северный Кавказ между коррупцией и произволом власть и общество на северном Кавказе в свете социологических опросов. — Прага: MEDIUM-ORIENT INFORMATION AGENCY, 2018. — 195 с. — ISBN 978-80-907077-1-9.

ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана. ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца.