ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Тан.
Импери Тан (618 шеран 18 июнь — 907 шеран 4 июнь, 唐朝, Танчао) — цийн импери, кхоьллина Ли Юана. Цуьнан кӀант, император Ли Шиминь, ахархойн гӀаттам охьатаӀийначул тӀаьхьа а сепаратистийн феодалан некъий прогрессиван политика лело буьйлабелча. Танан мур хилира хилира йуккъера бӀешерийн Цийчоьнан къагаран мур, нисса Тан мур ламастехь лору уггаре мехкан нуцкъалалла, иза хьалхайаьллера кхиарехь массо а хӀокху заманан дуьненан пачхьалкх.
Ли доьзало (李) кхоьллира некъий, цара дӀалецира Ӏедал йоьжначу хенахь импери Суй. Некъий Ӏедал, йоцучу заманна, император-аьзнис У Цзэтяна Ӏарш схьа а йаьккхина дитира, цуо кхайкхийра импери Чжоу, тӀаккха хилира законехь цхьаъ бен йоцу Цийчоьнан император-регент. Шина багарбарехь VII а, VIII а бӀешеран империн Тано маххадабо бахархойн бараман терахьца регистраци йина цӀера бахамца 50 млн стагца[2][3]. Йуккъера Ӏедал гӀелделлачу хенахь, правительствега нисса нах багар ца лучу хенахь IX бӀешарахь, лору, бахархой тӀекхетна оцу хенахь 80 млн стаг гергга[4][5].
Прогрессан а, цхьанаэшаралла а мур хьахарчу декъехь Тан муьран чекхбелира г\аттамца [[Ань Лушань|Ань Лушана] (755—763), хийцаделла йуккхъера Ӏедал муьран шолгӀачу декъехь дожалц. Хьалхара импери Суй санна, импери Тано гӀо лоцура пачхьакхан гӀуллакхан системин, цара гулбора Ӏелама-чинхой стандартан экзаменинийн гӀоьнца а, дарже цхьамма магича а. Айабалар тӀеман регионийн губернаторш, царех олура цзедуши, IX бӀешарахь дохийра и гражданийн низам. Цийн оьздангалла къегара, кхуьура Тан муьрехь; иза ламаста лору боккха мур цийн поэзин[6]. Уггаре гӀараваьлла Цийчоьнан ши поэт, Ли Бо а, Ду Фу а муьрера вара, дукхаха болу исбаьхьалчаш санна, масала Хань Гань, Чжан Сюань, Чжоу Фан. Оцу муьрера Ӏилманчаш йира хьал долу тайп-тайпана историн литератуау, ткъа кхин а энциклопедеш а, географин белхаш а. ТӀеэцар Стигланан Ханан титул танан императоро Тайцзуна кхин тӀе а шен императоран титулна дара «цхьаьна хеннахь паччахьалла лелор» Малхбален Азехь[7].
Цийчоьнан мохк Тан некъий болуш. Цийчоьнан Ӏаткъаман кхачоЛи некъий кхоьллира Ли Юана, воккха лаьттан долахо цийчоьнан къилбаседан дозанера, цигахь дехара къам табгач — китаиз йина тӀаьхье аренхой-тоба, шен заманахь амал йийцина малбелейовзархочо Л. Н. Гумилёвс. Цуо оцу этносан амал йелла, «цхьатерра гергара бу Цийчоьнан а, Йоккха Аренан а». Ли Юана шен кӀентаца Ли Ши-минца толам баьккхина гражданийн тӀамехь, бахьна хилира морса а, хьекъал доцу а политика тӀаьххьара суйн императоран Ян-дин («Нийсонан тӀом»), иза веллачул тӀехьа 618 шарах Ӏарш тӀе бевлла ЧанъаньгӀар некъийн цӀарца Гаоцзу. ТӀехьа уьш дӀа а баьхна Ӏедале веира Ли Шиминь, амма цуо кхоьллина некъий бисира, Ӏедалехь лаьттира 907 шо кхаччалц, жимачу йукъаметтигехь 690—705 шерашкахь (урхалла император-аьзнин У Цзэтянь, иза къастабо башха муьре Чжоу)[8].
VII бӀешо йуккъехь танан пачхьалкхан мехкан бекъарша малхбузехь йукъатуьйхира Малхбуза-тюркийн каганат, иза йаьржира Тянь-Шанан къилбаседа басешка кхаччалц таханлера гӀалин Урумчин малхбалехьа[9]. Тана терго йора Йуккъера Азин протекторатошна — Аньсина, Менхина, Куньлинна[10], Ӏалашйина йозуш хилар пачхьалкхаш Согдиана а, Тохаристан а къилбаседехь ОвхӀана[11]. Цу тӀе литературехь иштта ойла хаало, цуо шеконехь латтадо Йуккъера Ази фактехь йозуш хилар Тан имперех[12].
Тан империн протеторатошЙуьхьанца дуйна Ли некъаша ставка йора цхьаьнанисдаран бакъ йолу цийн а, аренанан а йуьхьиган. Ша некъий кхоьллинарг, Л. Н. Гумилёвс вусту оцу меттигашкахь Македонин Искандарца, цунна дика довзура Евразин бай-аренан къаьмнаш, церан амалш а, Ӏадаташ а; иштта бара цунна гуонахьара нах а. Тан урхаллин хьалхар дакъа хилира жигара оьздангаллин хийцар шина регион йукъахь; бай-арено делира танан Цийчоьнна хьалхара эскар, иза дара беза дошлойн кепара, шен рогӀехь, кхерстачеран тӀаьхье Ӏехабелла йара цуьнан бахамах а, ширачу, хазчу оьздангаллех. Кхерстачарна танан император цхьана хеннахь вара хан/каган а цуьнга ниссачу къоман табгач; нисса иштта хетар, дӀайаздина эпитафехь тюркютийн ханан Кюль-Тегинан[13], иза хьахаво шех лаьцна а, шен къаьмнех лаьцна а «кулех» (вассалех, лайшах) табгачан каганан а, къоман табгачах а, цийчоьнан гражданех дац иза[8].
Цийчоь а, Бай-Аре а империн цхьаьнатохаран идей, танан императоран Ӏедал кӀелахь бӀешерашкахь билгала йоккхура чоьхьара а, арахьара а политика пачхьалкхан. Цуьнца цхьаьна, хан мел йолу (табгачийн) керто тӀеоьцура имперехь алсама болчу этносан цийшца (хань) цхьа ца мега хӀума санна, ткъа цуьнан политика «варварашца» йукъаметтигашца, масала, буддизман — дола дар. Л. Н. Гумилёвн хетарехь, нисса хьалхий-тӀехьий и ойла кхочушйаро «цхьана ца дозуш дерг цхьаьнадазоро» далийна Тан цӀеххьана хьаладагӀаре а, къагаре а, цул гӀийла доцуш чехка а, цӀий Ӏанош охьаэгаре[8].
Оьздангалла а, экономика анисйан
Машаро а, низмо а махкахь таро йина берриг къоман ницкъаш беркате хьовзо Цийчоьнна. Къегаш бара йуьртан бахам, пхьола, махлелор. Керла кхиамаш баьхна кӀадидаран, басаран гӀуллакхан, кхийра пхьегӀаш йаран, металлургин, кеманашдаран технологеш. Йерриг пачхьалкх къевлина лаьттан а, хинан а некъийн машано. Цийчоьно хӀиттийна экономикин а, оьздангаллин а уьйранаш Японца, Корейца, ХӀиндица, Персица, Ӏаьрбийчоьнца, кхечу пачхьалкхашца Тайцзун волуш.
Император-аьзнин У Цзетянан сурт (тӀеххьара сурт XVII бӀешерера)Къилбаседин а, Къилбан а некъийн хьалхарочу хенахь (420—589), тарло кхин а хьалха хила, чай малар (Camellia sinensis) гӀарадаьллера Къилба Цийчохь. Чайне хьовсура мерза маларе санна, амма молхане саннаъ[14]. Тан некъийн хенахь чай синоним хилира массо а йукъараллехь йуткъачу хӀуманна. Поэто Лу Туна (790—835) чай дезарна лерина шен байташ. VIII бӀешерера авторо Лу Юйс (вевза Чайн цӀодархо) йазйина чай маларан говзаллех трактат, цунах аьлла Ча цзин[15].
Тан муьрера императоршнисйан
Тан некъий (618—690, 705—907)Килсан цӀе | Долара цӀе | Урхаллин шераш | Шерашдагардаран а, шерийн а девиз |
---|
Исторехь уггаре лело кеп Тан + килсан цӀе |
Тан некъий (618—690) |
Гао-цзу 高祖 Gāozǔ | Ли Юань 李淵 Lǐ Yuān | 618—626 | |
Тай-цзун 太宗 Tàizōng | Ли Шиминь 李世民 Lǐ Shìmín | 627—649 | - Чжэньгуань (貞觀 Zhēnguān) 627—649
|
Гао-цзун 高宗 Gāozōng | Ли Чжи 李治 Lǐ Zhì | 650—683 | - Юнхуэй (永徽 Yǒnghūi) 650—655
- Сяньцин (顯慶 Xiǎnqìng) 656—661
- Луншо (龍朔 Lóngshuò) 661—663
- Линьдэ (麟德 Líndé) 664—665
- Цяньфэн (乾封 Qiánfēng) 666—668
- Цзунчжан (總章 Zǒngzhāng) 668—670
- Сяньхэн (咸亨 Xiánhēng) 670—674
- Шанъюань (上元 Shàngyuán) 674—676
- Ифэн (儀鳳 Yífèng) 676—679
- Тяолу (調露 Tiáolù) 679—680
- Юнлун (永隆 Yǒnglóng) 680—681
- Кайяо (開耀 Kāiyào) 681—682
- Юнчунь (永淳 Yǒngchún) 682—683
- Хундао (弘道 Hóngdào) 683
|
Чжун-цзун 中宗 Zhōngzōng | Ли Сянь 李顯 Lǐ Xiǎn йа Ли Чжэ 李哲 Lǐ Zhé | 684 а, (705—710) а | |
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng | Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn | 684—690 а, (710—712) а | - Вэньмин (文明 Wénmíng) 684
- Гуанчжай (光宅 Guāngzhái) 684
- Чуйгун (垂拱 Chúigǒng) 685—688
- Юнчан (永昌 Yǒngchāng) 689
- Цзайчу (載初 Zàichū) 690
|
Чжоу некъий (690—705) |
Исторехь уггаре лело кеп доьзалан цӀе + лечу хенахь хилла цӀе |
У Цзэтянь 武則天 Wǔ Zétiān (йац официалан килсан цӀе) | У Хоу 聖神 Shèng Shén | 690—705 | - Тяньшоу (天授 Tiānshòu) 690—692
- Жуи (如意 Rúyì) 692
- Чаншоу (長壽 Chángshòu) 692—694
- Яньцзай (延載 Yánzài) 694
- Чжэншэн (證聖 Zhèngshèng) 695
- Тяньцэваньсуй (天冊萬歲 Tiāncèwànsùi) 695—696
- Ваньсуйдэнфэн (萬歲登封 Wànsùidēngfēng) 696
- Ваньсуйтунтян (萬歲通天 Wànsùitōngtiān) 696—697
- Шэньгун (神功 Shéngōng) 697
- Шэнли (聖曆 Shènglì) 698—700
- Цзюши (久視 Jiǔshì) 700
- Дацзюй (大足 Dàjú) 701
- Чанъань (長安 Cháng'ān) 701—705
|
Тан некъийн тӀаьхье (705—907) |
Чжун-цзун (中宗) (шолгӀа урхалла) | Ли Сянь (李顯) йа Ли Чжэ (李哲) | (684) 705—710 | - Шэньлун (神龍Shénlóng) 705—707
- Цзинлун (景龍Jǐnglóng) 707—710
|
Велча тиллина цӀе Шао-ди 殤帝 Shàodì | Ли Чунмао 李重茂 Lǐ Chóngmào | 710 | |
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng | Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn | (684—690), 710—712 | - Цзинъюнь (景雲Jǐngyún) 710—711
- Тайцзи (太極Tàijí) 712
- Яньхэ (延和Yánhé) 712
|
Сюань-цзун 玄宗 Xuánzōng | Ли Лунцзи 李隆基 Lǐ Lóngjī | 712—756 | - Сяньтянь (先天 Xiāntiān) 712—713
- Кайюань (開元 Kāiyuán) 713—741
- Тяньбао (天寶 Tiānbǎo) 742—756
|
Су-цзун 肅宗 Sùzōng | Ли Хэн 李亨 Lǐ Hēng | 756—762 | - Чжидэ (至德 Zhìdé) 756—758
- Цяньюань (乾元 Qiányuán) 758—760
- Шанъюань (上元 Shàngyuán) 760—761
|
Дай-цзун 代宗 Dàizōng | Ли Ю 李豫 Lǐ Yù | 762—779 | - Баоин (寶應 Bǎoyìng) 762—763
- Гуандэ (廣德 Guǎngdé) 763—764
- Юнтай (永泰 Yǒngtài) 765—766
- Дали (大曆 Dàlì) 766—779
|
Дэ-цзун 德宗 Dézōng | Ли Ко 李适 Lǐ Guā | 780—805 | - Цзяньчжун (建中 Jiànzhōng) 780—783
- Синъюань (興元 Xīngyuán) 784
- Чжэньюань (貞元 Zhēnyuán) 785—805
|
Шунь-цзун 順宗 Shùnzōng | Ли Сун 李誦 Lǐ Sòng | 805 | - Юнчжэнь (永貞 Yǒngzhēn) 805
|
Сянь-цзун 憲宗 Xiànzōng | Ли Чунь 李純 Lǐ Chún | 806—820 | - Юаньхэ (元和 Yuánhé) 806—820
|
Му-цзун 穆宗 Mùzōng | Ли Хэн 李恆 Lǐ Héng | 821—824 | - Чанцин (長慶 Chángqìng) 821—824
|
Цзин-цзун 敬宗 Jìngzōng | Ли Чжань 李湛 Lǐ Zhàn | 824—826 | |
Вэнь-цзун 文宗 Wénzōng | Ли Ан 李昂 Lǐ Áng | 826—840 | - Баоли (寶曆 Bǎolì) 826
- Дахэ (大和 Dàhé) йа Тайхэ (Tàihé 太和) 827—835
- Кайчэн (開成 Kāichéng) 836—840
|
У-цзун 武宗 Wǔzōng | Ли Янь 李炎 Lǐ Yán | 840—846 | - Хуэйчан (會昌 Hùichāng) 841—846
|
Сюань-цзун 宣宗 Xuānzōng | Ли Чэнь 李忱 Lǐ Chén | 846—859 | - Дачун (大中 Dàchōng) 847—859
|
И-цзун 懿宗 Yìzōng | Ли Цуй 李漼 Lǐ Cǔi | 859—873 | - Дачун (大中 Dàchōng) 859
- Сяньтун (咸通 Xiántōng) 860—873
|
Си-цзун 僖宗 Xīzōng | Ли Сюань 李儇 Lǐ Xuān | 873—888 | - Сяньтун (咸通 Xiántōng) 873—874
- Цяньфу (乾符 Qiánfú) 874—879
- Гуанмин (廣明 Guǎngmíng) 880—881
- Чжунхэ (中和 Zhōnghé) 881—885
- Гуанци (光啟 Guāngqǐ) 885—888
- Вэньдэ (文德 Wéndé) 888
|
Чжао-цзун 昭宗 Zhāozōng | Ли Е 李曄 Lǐ Yè | 888—904 | - Лунцзи (龍紀 Lóngjì) 889
- Дашунь (大順 Dàshùn) 890—891
- Цзинфу (景福 Jǐngfú) 892—893
- Цяньнин (乾寧 Qiánníng) 894—898
- Гуанхуа (光化 Guānghuà) 898—901
- Тяньфу (天復 Tiānfù) 901—904
- Тянью (天佑 Tiānyòu) 904
|
велча тиллина цӀе Ай-ди 哀帝 Āidì или Чжао Сюань-ди 昭宣帝 Zhāoxuāndì | Ли Чжу 李柷 Lǐ Zhù | 904—907 | - Тянью (天佑 Tiānyòu) 904—907
|
- Ян Янь
- Цийчохь дина суьртийн исписка
- Ли Сысюнь — цийн исбаьхьалча, некъийн векал, цийн суртдилларехь башха жанр — сийна-баьццара пейзаж йинарг .
- Сань-цай
- Тан империн чинхой
- Ди Жэньцзе («Суьдхо Ди»)
- Тан империн лакхара пачхьакхан меженаш
- Жайна Тан
Дошамаш а, энциклопедеш а | |
---|
Библиографин каталогашкахь | |
---|
![⛭](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg/14px-Wikipedia_interwiki_section_gear_icon.svg.png) Цийн истори |
---|
Шира Цийчоь | - Исторел хьалхара мур (вайн эрал 8500—2070 шо хьалха)
- Кхо Ӏедалча а, пхи император (вайн эрал 2852—2070 шо хьалха)
- Ся (вайн эрал 2070—1600 шо хьалха)
- Шан (вайн эрал 1600—1046 шо хьалха)
- Чжоу (вайн эрал 1046—256 шо хьалха)
- Малхбузен Чжоу (вайн эрал 1046—771 шо хьалха)
- Малхбален Чжоу (вайн эрал 770—255 шо хьалха)
- БӀаьстенаш а, Гуьйренаш а (вайн эрал 771—476 шо хьалха)
- ТӀом беш йолу паччахьаллаш (вайн эрал 403—256 шо хьалха)
|
---|
Хьалхара империн | - Цийнь (вайн эрал 221—206 шо хьалха)
- Чу (вайн эрал 209—202 шо хьалх.)
- Хань (вайн эрал 206 шо хьалха — 220)
- Синь (9—23)
|
---|
Йалх некъий | - кхо паччахьалла (220—280)
- Вэй (200—266)
- Шу (221—263)
- У (222—280)
- Цзинь (265—420)
- Малхбузен Цзинь (265—316)
- 16 варварийн пачхьалкх (305—439)
- Малхбален Цзинь (317—420)
- Къилба а, Къилбаседа а Некъий (420—589)
|
---|
Йуккъераимперин | - Суй (581—618)
- Тан (618—907)
- ШолгӀа Чжоу (690–705)
- Ляо (907—1125)
- 5 некъий а, 10 паччахьалла а (907—960)
- Сун (960—1279)
- Малхбузен Ся (1038—1227)
- Цзинь (1115—1234)
|
---|
ТӀаьхьараимперин | - Юань (1271—1368)
- Мин (1368—1644)
- Цийн (1644—1912)
|
---|
ХӀокху заманан | - Цийн республика (1912—1949)
- Бэйянан правительство (1912—1914)
- Цийн импери (1915—1916)
- Милитаристийн мур (1916—1928)
- Къоман правительство (1928—1949)
- Цийн Халкъан Республика (1949 — хӀ. а.)
- Цийн Республика (1949 — хӀ. а.)
|
---|