Жуьгтийн абат
Жуьгти́йн а́бат — ивритехь а, ткъа иштта идишехь а, ладинохь а, диаспоран кхечу жуьгтийн меттанийн абат. Ивритехь консонантан йоза леладарна, абат лаьтта мукъаза элпех; амма цхьадерш царех леладо иштта мукъа элпаш дӀаяздеш ивритехь а, диаспоран кхечу меттанашкахь а. Иштта лелийна караимийн а, крымчакийн меттанашкахь.
| Жуьгтийн йоза | |
|---|---|
| Йозанан тайпа | консонантан |
| Меттанаш | иврит, Ӏарамийн мотт, идиш, сефардийн мотт, кхин жуьгтийн меттанаш |
| Кхолладелла меттиг | Гергара Малхбале |
| Кхоьллина терахь | вайн эрал VI—II бӀешо хьалха[1] |
| Мур | вайн замане кхаччалц |
| Йозан агӀо | аьтту агӀонера аьрра агӀорхьа |
| Шира документ | Товрат |
| Схьадалар | |
| Гергара | Ӏарамийн абат, Ӏаьрбийн абат |
| Юникодан диапазон | U+0590 … U+05FF, U+FB1D … U+FB40 |
| ISO 15924 | Hebr |
| Йозан масала | |
| Хьажа иштта проект «Лингвистика» | |
Абат
Абатехь 22 элп ду, даккхий элпаш дац. Пхи элп шина кепара яздойла ю — коьртаниг (леладо дешан юьххьехь а, юккъехь а) а, чеккхарниг а. Ивритехь дерриг элпаш мукъаза ду, амма диъ царех — א алеф, ה хе, ו вав и י йод — наггахь леладо мукъа элпаш яздеш (матрес лекционис). Мукъа элпаш дӀаяздархьама лелайо хьаьркийн диакритикан система «Некудот», элпан тӀехула я бухахь тӀадамаш хӀиттор. Хьалха лелийна иштта лерина хьаьркаш (таги), цара цхьадолу жуьгтийн абатан элпаш кечдеш бустаман роль кхочуш йо. Идишехь абат юьзина ю: א алеф, ו вов, י йуд и ע аен элпаш мукъаза элпийн роль яйина, царех хилла мукъа элпаш, цул сов, диграфаш ю цхьайолу дифтонгаш билгалйохуш.
Жуьгтийн элпаш иштта леладо терахьаш яздеш, хӀора элпах тесна ду терахь — гематри.
Таблица
| Элп | Терахь- хьан барам (гемат- ри) | ЦӀе | Транслитераци | Алар (МФА) | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| № | юьхь. ср. | чекх. | Стандарт- ное | Ашкен- азийн | Иврит | Нохчийн | Дуьнена- йукъара | Дац- дина | Жуьг- тийн | Ашкен- азийн | Сефар- дийн | Реконструкци | ||
| Мишна | Библ. | |||||||||||||
| 1 | א | 1 | А́леф | А́леф | אָלֶף | ', а, е | ʾ | ' | [ ʔ, - ] | [ — ] | [ ʔ, - ] | [ ʔ, - ] | [ʔ ] | |
| 2 | ב | 2 | Бет (вет) | Бейс (вейс) | בֵּית | б, в | b, ḇ | b, v | [ b, v ] | [b, v~v̥ ] | [ b, b~β~v ] | [ b, β ] | [ b ] | |
| 3 | ג | 3 | Ги́мель | Ги́мл | גִימֶל | г, гӀ | g, ḡ | g | [ ɡ ] | [ɡ~ɡ ̊] | [ ɡ, ɡ~ɣ ] | [ ɡ, ɣ ] | [ ɡ ] | |
| 4 | ד | 4 | Да́лет | До́лес | דָלֶת | д | d, ḏ | d | [ d ] | [ d~d̥ ̊] | [ d̪~ð ] | [ d̪, ð ] | [ d ̪] | |
| 5 | ה | 5 | Хе | Хей | הֵא | хӀ | h, Ḏ | h | [ h~ʔ, - ] | [ h, — ] | [ h, — ] | [ h, — ] | [ h ] | |
| 6 | ו | 6 | Вав | Вов | וָו | в, о, у | w | w | [ v ] | [ v~v̥ ] | [ v ] | [ w ] | [ w ] | |
| 7 | ז | 7 | За́ин | За́ин | זַיִן | з | z | z | [ z ] | [ z~z̥ ] | [ z ] | [ z ] | [ dz ] | |
| 8 | ח | 8 | Хет | Хес | חֵית | хь | ḥ | h`, x | [ χ~ħ ] | [ x ] | [ ħ ] | [ ħ, x ] | [ ħ, x ] | |
| 9 | ט | 9 | Тет | Тес | טֵית | т | ṭ | t` | [ t ] | [ t ] | [ t̪ ] | [ t̪ˁ ] | [ t̪ʼ ] | |
| 10 | י | 10 | Йод | Йуд | יוֹד | и, й | y | y | [ j ] | [ j ] | [ j ] | [ j ] | [ j ] | |
| 11 | כ | ך | 20 | Каф (хаф) | Коф (хоф) | כָּף | къ | k, ḵ | k, kh | [ k, χ ] | [ k, x ] | [ k, x ] | [ k, x ] | [ k ] |
| 12 | ל | 30 | Ла́мед | Ло́мед | לָמֶד | л | l | l | [ l ] | [ l~ɫ ] | [ l ] | [ l ] | [ l ] | |
| 13 | מ | ם | 40 | Мем | Мем | מֵם | м | m | m | [ m ] | [ m ] | [ m ] | [ m ] | [ m ] |
| 14 | נ | ן | 50 | Нун | Нун | נוּן | н | n | n | [ n ] | [ n ] | [ n̪ ] | [ n̪ ] | [ n̪ ] |
| 15 | ס | 60 | Са́мех | Со́мех | סָמֶך | с | s | s | [ s ] | [ s ] | [ s ] | [ s ] | [ ts ] | |
| 16 | ע | 70 | А́ин | А́ин | עַיִן | Ӏ | ` | ` | [ ʔ ~ ʕ, – ] | [ — ] | [ ʕ, ŋ, – ] | [ ʕ, ɣ ] | [ ʕ, ɣ ] | |
| 17 | פ | ף | 80 | Пе (фе) | Пей (фей) | פֵּא | п, ф | p, ph | p, ph | [ p, f ] | [ p, f ] | [ p, f ] | [ p, ɸ ] | [ p ] |
| 18 | צ | ץ | 90 | Ца́ди | Цо́ди, цо́дик | צָדִי | ц | ṣ | s` | [ ʦ ] | [ ʦ ] | [ ʦ ] | [ sˁ ] | [ʦʼ, ʧʼ, t͡ɬʼ] |
| 19 | ק | 100 | Коф | Куф | קוֹף | к | k | k | [ k ] | [ k ] | [ k ] | [ q ] | [ kʼ ] | |
| 20 | ר | 200 | Реш | Рейш | רֵיש | р | r | r | [ ʁ ] | [ ʀ ] | [ r~ɾ ] | [ ɾ ] | [ ɾ ] | |
| 21 | ש | 300 | Шин (син) | Шин (син) | שִין | ш, с | š, ś | sh, lh | [ ʃ, s ] | [ ʃ, s ] | [ ʃ, s ] | [ ʃ, ɬ ] | [ ʧ, t͡ɬ, s ] | |
| 22 | ת | 400 | Тав | Тов (сов) | תָו | т | t, ṯ | t, th | [ t ] | [ t, s ] | [ t̪, θ ] | [ t̪, θ ] | [ t̪ ] | |
Билгалдахарш
- Израилехь лелайо коьртаниг элпийн стандартан цӀераш ашкеназийн цӀерийн элементашца.
- Таблицехь йелла нохчийн транслитераци, уллера бен йац.
Истори
Вайн эрал I эзар шо хьалха (960—585) жуьгтий лело буьйлало ширажуьгтийн йоза — вайн эрал 2-гӀа эзар шеран чеккхенгахь Гергарчу Малхбалехь шуьйра лелош хилла долу финикийн системах тера. Девзаш долчу тептарех и система лелош уггаре шираниг ю Тель-Зайитера абат, Гезерера табличкаш (вайн эрал ~950 шо хьалхара, Сулейман паччахьан мур), ткъа иштта иэс а, кхин Меса (Моавитийн паччахьан, вайн эрал ~850 шо хьалха) йозанаш а. Ширажуьгтийн йозан дукхаха йолу башхаллаш когаметта йисина самаритийн йозан.
Вавилонан йийсаралла долчу заманахь жуьгташа тӀаьхь-тӀаьхьа сацадо шира йоза лелор, вайн эрал 535 шо хьалха дехьабовлу вавилонан Ӏарамийн йозан (шен рогӀехь иштта схьадаьлла долу финикийчух), цунах олу жуьгтийн квадратан йоза.
Юккъерачу бӀешерашкахь хӀора регионехь шайн-шайн хотӀаш юкъадевллашехь, оцу абатан элпаш яздар вайн замане кӀезиг хийцаделла кхьаьчна. Жуьгтийн меттанаш кхоллалуш диаспораша жуьгтийн квадратан ный шрифт и меттанаш яздарехь лелийра.
Квадратан элпаш дукха хьолахь леладо архитектура хазъеш.Баккхий кхиамаш баьхна каллиграфин а, микрографин а говзаллаш.
Элпаш дахкаран варианташ
| Элпан цӀе | Варианташ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ХӀинцалера | Шира | |||||||
| Вениз ярца | Вениз янза | Моношораллин | Куьйга йоза | Раши | Финикийн | Ӏарамийн | ||
| Алеф | א | א | א |  | .svg) |  |  | |
| Бет/Вет | ב | ב | ב |  | .svg) |  |  | |
| Гимель | ג | ג | ג |  | .svg) |  |  | |
| Далет | ד | ד | ד |  | .svg) |  |  | |
| Хе | ה | ה | ה |  | .svg) |  |  | |
| Вав | ו | ו | ו |  | .svg) |  |  | |
| Заин | ז | ז | ז |  | .svg) |  |  | |
| Хет | ח | ח | ח |  | .svg) |  |  | |
| Тет | ט | ט | ט |  | .svg) |  |  | |
| Йуд | י | י | י |  | .svg) |  |  | |
| Каф/Хаф | כ | כ | כ |  | .svg) |  |  | |
| Каф/Хаф (чеккхенгара) | ך | ך | ך |  | .svg) | |||
| Ламед | ל | ל | ל |  | .svg){kind=small} |  |  | |
| Мем | מ | מ | מ |  | .svg) |  |  | |
| Мем (чеккхенгара) | ם | ם | ם |  | .svg) | |||
| Нун | נ | נ | נ |  | .svg) |  |  | |
| Нун (чеккхенгара) | ן | ן | ן |  | .svg) | |||
| Самех | ס | ס | ס |  | .svg) |  |  | |
| Аин | ע | ע | ע |  | .svg) |  |  | |
| Пей/Фей | פ | פ | פ |  | .svg) |  |  | |
| Пей/Фей (чеккхенгара) | ף | ף | ף |  | .svg) | |||
| Цади | צ | צ | צ |  | .svg) |  |  ,  | |
| Цади (чеккхенгара) | ץ | ץ | ץ |  | .svg) | |||
| Куф | ק | ק | ק |  | .svg) |  |  | |
| Рейш | ר | ר | ר |  | .svg) |  |  | |
| Шин/Син | ש | ש | ש |  | .svg) |  |  | |
| Тав | ת | ת | ת |  | .svg) |  |  | |
Билгалдаккхар. Таблицехь доцу ширажуьгтийн элпаш дахкарца тера ду буквы финикийчех.
Динан маьӀна
Элпийн мистикан маьӀна доьллу каббалан литературехь:Зогар жайнахь (дакъош «Раби Амнона-Саба элпаш» а, «Ситрей отийот» а) а, мидрашех «Отийот де раби Акива» («рабби Акиван» элпаш) а.
Сийлахь жайнин маьӀна деш а, къайлаха маьӀна лохуш а леладо гематри (элпийн терахьийн маьӀнийца ларар) а, темура (цхьадолу элпаш кхечаьрца хийцаран таблица).
Тайп-тайпана абаташ ю лелош Жайнан маьӀна доккхуш:
אתב"שא хуьйцу ת, ткъа ב хуьйцу ש, иштта кхин дӀа а.
תשר"קабат юханехьа.
אי"ק בכ"ר
цхьаъ, иттаннаш, бӀенаш (гематри)
אטי"צ1 хуьйцу 9-ца, 2 хуьйцу 8-ца кхин дӀа а; изза иттаннашца а, бӀенашца а. ה,נ,ך элпийн маьӀна, догӀу, — 5, 50, 500, — хийца а ца ло.[2]
Зоар жайнахь кхетадо, кӀайн баса тӀехь Ӏаьржа элпаш дахкаро дӀало каббалахойн кхаьчна тайп-тайпана хила тарло юкъаметтигаш Ӏаламан ницкъашна йукъара, уьш хаа ца ло адаман синхааман пхеа меженан.[3]