Nasirudin Tusi

Nasirudin Tusi rođen je 18. februara 1201. u gradu Tusu, u srednjovjekovnom Horasanu, današnjem sjeveroistočnom dijelu Irana. Obrazovanje je započeo u ranoj mladosti. U Hamadanu i Tusu proučavao je Kur'an, hadis, džaferijsku pravnu filozofiju, logiku, filozofiju, matematiku, medicinu i astronomiju.^[15]

Rođen je u šiitskoj porodici a u mladosti je izgubio oca. Ispunivši želju svog oca, mladi Muhamed je ozbiljno shvatio učenje i stipendiju i putovao nadaleko, da bi pohađao predavanja poznatih učenjaka i stekao znanje. U mladosti se preselio u Nišabur, grad koji je u to vrijeme bio naučni centar a nalazio se oko 75 km zapadno od Tusa. Tu je proučavao filozofiju kod učenjaka Feridudina Damada Nišaburija i matematiku kod Muhameda Hasiba.^[16] U tom periodu u Nišaburu je upoznao i Atara Nišaburija, poznatog sufiju kojeg su kasnije ubili Mongoli, a pohađao je predavanja Kutbudina Misrija.

U Mosulu je studirao matematiku i astronomiju sa Kemal el-Din Junusom, učenikom Šarafudinom Tusijom.^[17]

Dok su vojske Džingis-kana harale njegovom domovinom, Tusi je bio u službi Nizarske ismailijske države i dao značajan doprinos nauci u to vrijeme kada je država bila pred slomom pred nadolazećim snagama Mongolskog carstva.^[18] Zarobljen je nakon što su Mongoli izvršili invaziju Alamutske regije.^[19]

Tusi je napisao oko 150 djela, od kojih je 25 na perzijskom, a preostala na arapskom jeziku a postoji i jedna traktat na perzijskom, arapskom i turskom jeziku.

Neki od njegovih najvažnijih radova su:

• Kitāb al-Shakl al-qattāʴ - knjiga o kompletnom četverouglu. Peti tom je sažetak trigonometrije,
• Al-Tadhkirah fi'ilm al-hay'ah - memoar o astronomiji. Mnogo komentara bilo je napisano o ovom djelu nazvanom Sharh al-Tadhkirah (Komentar al-Tadhkirah) - komentare su napisali El-Bircendi i Nazzam Nishapuri,
• Akhlaq-i Nasiri – djelo o etici,
• al-Risalah al-Asturlabiyah – traktat o astrolabiji,
• Zij-i Ilkhani (ilhanske tablice) – glavni astronomski traktat, završen 1272. godine.
• Sharh al-Isharat – komentar Ibn-Sininog El-Išareta,
• Awsaf al-Ashraf – kratak mistično-etički rad na perzijskom jeziku,
• Tajrīd al-Iʿtiqād – sažetak vjerovanja, komentar šiitskih nauka,
• Talkhis al-Muhassal – rezime sažetaka,

Tusi je tokom boravka u Nišapuru stekao reputaciju izuzetnog učenjaka. Tusijevo prozno pisanje, koje broji preko 150 djela, predstavlja jednu od najvećih zbirki jednog islamskog autora. Osim pisanje na arapskom i perzijskom jeziku Nasirudin Tusi bavio se i vjerskim (islamskim) temama i nereligijskim ili svjetovnim temama (drevne nauke). Njegovi radovi uključuju i konačne verzije arapskog prevoda djela Euklida, Arhimeda, Ptolemeja, Autolika i Teodozija Bitinijskog.

Tusi je uvjerio Hulagu-kana da izgradi opservatoriju za uspostavljanje tačnih astronomskih tablica za bolja astrološka predviđanja. Od 1259. godine, izgrađen je opservatorij Maragi u Azerbejdžanu, južno od rijeke Aras i zapadno od Maraga, prijestolnice Ilkanatskog carstva.

Na osnovu zapažanja u ovom, tada najnaprednijem opservatoriju, Tusi je sastavio vrlo precizne tablice kretanja planeta kao što je prikazano u njegovoj knjizi Zij-i Ilkhani (Ilkanatske tablice). Ova knjiga sadrži astronomske tablice za računanje položaja planeta i imena zvijezda. Smatra se da je njegov model za planetarni sistem bio najnapredniji u to doba, pa se naširoko koristio sve do razvoja heliocentričnog modela u doba Nikole Kopernika. Tokom perioda od Ptolemeja do Kopernika, neki ga smatraju jednim od najeminentnijih astronoma tog vremena. Njegov poznati student Shams ad-Din Al-Bukhari bio je učitelj bizantijskog učenjaka Gregoryja Chioniadisa a koji jepotom podučavao astronoma Manuela Bryenniosa oko 1300. u Carigradu.

Za svoje planetarne modele izumio je geometrijsku tehniku ​​pod nazivom Tusijev par, koji generiše linearno kretanje kao sumu dva kružna pokreta. On je koristio ovu tehniku ​​da zamijeni problematični ekvivalent Ptolemeja za mnoge planete, ali nije uspio pronaći rješenje za Merkur, što je kasnije riješio Ibn eš Šatir kao i Ali Kušći. Tusijev par kasnije je upotrebljen u geocentričnom modelu Ibn eš-Šatira i heliocentričnom modelu Nikole Kopernika. Također je izračunao vrijednost za godišnju precesiju ravnodnevnice i pridonio izgradnji i upotrebi nekih astronomskih instrumenata, uključujući astrolabe.

Tusi je kritizirao Ptolomejevu upotrebu opservacijskih dokaza kako bi pokazao da je Zemlja u stanju mirovanja, napominjući da takvi dokazi nisu presudni. Iako to ne znači da je bio zagovornik mobilnosti zemlje, kao što je bio zagovornik i njegov komentator iz 16. vijeka El–Bircendi, Tusi je tvrdio da se nepokretnost Zemlje može dokazati, samo fizičkim principima koji su pronađeni u prirodnoj filozofiji. Tusijeve kritike Ptolemeja bile su slične argumentima koje je Kopernik kasnije (1543. godine) koristio za odbranu teze rotacije Zemlje.

O stvarnoj suštini Mliječnog puta, Ṭusi u svojoj Tadhkira piše: „Mliječni put, tj. Galaksija, sastoji se od vrlo velikog broja malih zvijezda čvrsto povezanih u klaster, koje zbog svoje koncentracije i male veličine izgledaju kao zamućene mrlje. Zbog toga sliče mlijeku koje se nalazi u boji. Tri vijeka kasnije dokazano je da se Mliječni put se sastoji od mnoštva zvijezda kada 1610. godine Galileo Galilei koristio teleskop za proučavanje Mliječnog puta i otkrio da se zaista sastoji od ogromnog broja slabašnih zvijezda.

Nasirudin Tusi bio je pobornik Ibn-Sinine logike i napisao je sljedeći komentar njegove teorije apsolutnih propozicije:

Ono što ga je potaknulo na to je da je u asortorističkom silogističkom Aristotelu i drugima ponekad korištena kontradiktornost apsolutnih prijedloga pod pretpostavkom da su apsolutni; i zato su mnogi odlučili da apsolutnost proturječi apsolutnom. Kad je Ibn-Sina pokazao da to nije u redu želio je razviti metodu konstrukcije tih Aristotelovih primjera.

Tusi je bio prvi koji je napisao djelo o trigonometriji nezavisno od astronomije.^[20] U svom Traktatu o četverokutu Tusi je dao opsežno izlaganje sferne trigonometrije, nezavisno od astronomije.^[21]Upravo je u djelima Tusija trigonometrija postigla status nezavisne grane matematike koja se razlikovala od astronomije, a s kojom je toliko dugo bila povezana. Bio je prvi koji je nabrojao šest različitih slučajeva pravog trougla u sfernoj trigonometriji.^[22]

Ovaj rad je nastavak ranijih radova grčkih matematičara, poput Menelaja iz Aleksandrije, koji je napisao knjigu o sfernoj trigonometriji pod nazivom Sphaerica kao i ranijih muslimanskih matematičari Abu al-Wafe i Ibn Muaz Džajanija.

U svom djelu Na sektorskoj slici pojavljuje se poznata sinusna teorema kojom se uspostavljaju određene relacije unutar trougla.^[23]

${\displaystyle {\frac {a}{\sin A}}={\frac {b}{\sin B}}={\frac {c}{\sin C}}}$

Također je formulisao i sinusnu teoremu u sfernoj trigonometriji,^[24][25] definisao tangensnu teoremu za sferne trouglove i pružio dokaze za te zakone.^[23]

U svom djelu Akhlaq-i Nasiri, Tusi je pisao o nekoliko bioloških tema. Branio je verziju Aristotelove skale naturee, u koju je čovjeka stavio iznad životinja, biljaka, minerala i elemenata. Opisao je trave koje rastu bez sjetve ili uzgoja jednostavnim stapanjem elemenata kao najbliže mineralima. Među biljkama hurmu je smatrao najrazvijenijom, jer nedostaje joj samo jedna stvar kojom bi mogla dostići stadij životinje a to je da se otkine iz zemlje i krene u potragu za hranjivim tvarima.

Najniži nivo među životinjama, koje su bliske području biljaka, prema Tusiju su one životinje koje se šire poput trave a nesposobne su za parenje, npr. gliste i određene vrste insekata. Životinje koje dostignu fazu savršenstva odlikuju se potpuno razvijenim oružjem, poput rogova, zuba i kandži. Tusi je te organe opisao kao prilagodbe životnom stilu svake vrste, na način koji predviđa prirodnu teologiju. Također je napisao i sljedeće:

"Najplemenitija vrsta je ona vrsta čija je razdražljivost i percepcija takva da prihvaća disciplinu i pouku: time joj pripisuje savršenost koja u njoj nije prvobitno bila stvorena. Takvi su školovani konj i istrenirani sokol. Kako ovaj stepen znanja više raste u njemu, to više nadilazi svoj rang, sve dok ne dođe do tačke u kojoj je samo puko promatranje akcije dovoljno za uputu, na taj način, kad nešto vide, oni to slično izvode mimikrijom, bez prethodne obuke. Ovo je najviši stepen životinje i prvi stepen u rangu do čovjeka s kojim je u neposrednoj blizini.

Tusi je u ovom odlomku opisao različite vrste učenja, prepoznavajući promatračko učenje kao najnapredniji oblik i ispravno ga pripisujući određenim životinjama.

Čini se da je Tusi čovjekovu pripadnost, u svijetu živih bića, shvatio kao pripadnost životinjama, budući da je izjavio da je životinjska duša [koja sadrži sposobnosti percepcije i kretanja ...] ograničena na jedinke životinjske vrste, i to tako što posjeduje ljudsku dušu, [...] čovječanstvo se razlikuje i partikularizira među ostalim životinjama.^[26]

Neki učenjaci tumače Tusijeve biološke zapise kao sugestije da se držao neke evolucijske teorije.^[27][28] Međutim, Tusi nikad nije izričito izjavio da vjeruje da će se vrste mijenjati s vremenom.

Tusijev doprinos oblasti hemije ogleda se u formulisanju prvobitnog zakona o održanju mase.^[29]

Krater prečnika 60 km koji se nalazi na južnoj hemisferi mjeseca nazvan je po njemu kao Nasirudin. Mala planeta 10269 Tusi koju je sovjetski astronom Nikolaj Stepanovič Chernykh otkrio 1979. godine nazvana je po ovom učenjaku.^[30][31] Po njemu su nazvani i tehnološki univerzitet K. N. Tusi, najstariji tehnološki univerzitet u Iranu i opservatorija u gradu Shamakhy u Azerbejdžanu. U februaru 2013., Google je 812. godišnjicu od rođenja Tusija obilježio s doodleom, pri čemu je na početnim stranicama ovog pretraživača Tusi nazvan al-farsi (perzijanac).^[32][33]