Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije

U aprilu 1941. Sile Osovine su izvršile invaziju i ubrzo okupirale Kraljevinu Jugoslaviju. Pošto je jugoslavenski poraz bio neminovan, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) naložila je svojih 8.000 članova da skladište oružje u iščekivanju oružanog otpora,^[2] koji će se do kraja 1941. proširiti na sva područja zemlje osim Makedonije.^[3] Nadovezujući se na svoje iskustvo u tajnim operacijama širom zemlje, KPJ je nastavila sa organizovanjem jugoslavenskih partizana,^[2] kao boraca otpora predvođenih Josipom Brozom Titom.^[4] KPJ je ocijenila da je njemačka invazija (Operacija "Barbarossa") na Sovjetski Savez stvorila povoljne uslove za ustanak i njen politbiro je 27. juna 1941. osnovao Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa Titom kao vrhovnim komandantom.^[2]

Nakon nacističke invazije i početka okupacije Jugoslavije, Makedonija je bila podijeljena između nekoliko država Sila Osovine. Ova podjela rezultirala je formiranjem različitih teritorijalnih entiteta, od kojih su neki bili pod izravnom okupacijom, dok su drugi bili pod "nezavisnom" upravom u okviru njemačkih saveznika.

Kraljevina Bugarska okupirala je najveći dio Vardarske Makedonije, uključujući gradove Bitolj, Ohrid i Kumanovo. Provodila je politiku asimilacije i prisilne bugarske nacionalizacije na tom području. Dio Makedonije duž albanske granice bio je pod kontrolom Fašističke Italije, odnosno njezine marionetske države, Kraljevine Albanije. Ovo područje je bilo pod utjecajem albanske vlasti i politike, s ciljem promovisanja albanske nacionalne svijesti. Ostatak Makedonije bio je pod izravnom kontrolom Nacističke Njemačke i Italije.

Inicijativni odbor za osnivanje ASNOM-a formiran je u novembru 1943. u selu Crvena voda. U njegovom sastavu nalazili su se: Metodije Andonov Čento (predsjednik), Strahil Gigov (sekretar), Cvetko Uzunovski, Venko Markovski i Mihailo Apostolski.

U martu 1944. odbor je uputio pismo svim Narodnooslobodilačkim odborima u Makedoniji da izvrše izbor delegata za Prvo zasjedanje ASNOM-a. Prvi sastanak Inicijativnog odbora održan je 30. aprila 1944. u selu Stajovce, te na njemu je u rad odbora uključeno još 17 članova.

Prvo zasjedanje ASNOM-a održano je simbolično 2. augusta 1944. (dan Ilindenskog ustanka) u staroj vodenici (objekat više ne postoji) koja se nalazila u okolini manastira Prohor Pčinjski (danas Srbija).^[5][a] Iako je izabrano 116 delegata, zasjedanju je prisustvovalo samo oko 60. Na zasjedanju su donesene odluke, kojima je:^[7][8]

• ASNOM proglašen za vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo i najviši organ državne vlasti u Demokratskoj Makedoniji;
• Makedonski jezik uveden kao službeni jezik u državi;
• Ilindan proglašen za narodni i državni praznik u državi;
• prihvaćene sve odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a i
• odobren rad Glavnog štaba NOV i PO Makedonije.

Prvo zasjedanje otvoreno je himnom Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) - "Ustani zoru slobode" i nezvaničnom jugoslavenskom himnom - "Hej, Slaveni".^[9] ASNOM je objavio Manifest koji opisuje položaj Vardarske Makedonije pod starom Jugoslavijom kao koloniju i proglašava "bratstvo i jedinstvo" sa ostalim jugoslavenskim narodom.^[10] Izjavila je i podršku ravnopravnosti svih nacionalnosti u Makedoniji i pozvala Albance, Turke i Vlahe da se uključe u narodnooslobodilačku borbu.^[7] Upućen je i poziv na "ujedinjenje cijelog makedonskog naroda", odnosno na cijelom geografskom području Makedonije. Inauguracionim sastankom je predsjedavao Panko Brašnarov, bivši član VMRO-a i najstariji član, a za predsjednika je izabran Metodije Andonov Čento. Obojica su željeli veću nezavisnost buduće republike. Oni su ulazak u Jugoslaviju vidjeli kao oblik druge srpske dominacije nad Makedonijom i preferirali su članstvo u balkanskoj federaciji ili pak potpunu nezavisnost. Čento i djelimično Brašnarov sukobili su se sa Svetozarom Vukmanovićem-Tempom, predstavnikom Josipa Broza Tita u Makedoniji. Jedan od saradnika u ASNOM-u bio je Kiro Gligorov, budući prvi predsjednik Republike Makedonije.^[8][11] Prema nekim istraživačima, prvo zasjedanje je bilo izmanipulisano od strane projugoslavenskih predstavnika, a broj prisutnih delegata je osporen.^[12] Na kraju zasjedanja izabran je Prezidijum (Predsjedništvo) ASNOM-a.

Početkom septembra, Nacistička Njemačka je nakratko pokušala uspostaviti marionetsku državu pod nazivom Nezavisna Država Makedonija. Međutim, država de facto nije uspostavljena zbog nedostatka bilo kakve vojne podrške. Uprkos tome, proglasili su je makedonski desničari i nacionalisti 8. septembra. Nakon što je Bugarska prešla na savezničku stranu u ratu 9. septembra, vojska stacionirana u Makedoniji vratila se na stare granice Bugarske. Početkom oktobra novoformirana Bugarska narodna armija zajedno sa Crvenom armijom ponovo je ušla u okupiranu Jugoslaviju. Nijemce je krajem novembra Bugarska vojska^{[13][14][15][16][17]}, uz pomoć makedonskih partizana, otjerala iz Vardarske Makedonije.^[18][19]

Prezidijum se sastojalo od predsjednika, dva potpredsjednika, dva sekretara i 17 članova. To su bili:^[1]

• Metodije Andonov Čento, predsjednik;
• Panko Brašnarov i Emanuel Čučkov, potpredsednici;
• Ljupčo Arsov i Vladimir Poležinovski, sekretari;
• Venko Markovski, Cvetko Uzunovski, Blagoja Fotev, Mihailo Apostolski, Strahil Gigov, Petre Piruze, Kiril Petrušev, Jovan Gorgov, Epaminonda Pop Andonov, Kamber Hasan, Aco Petrovski, Mladen Georgiev i Ljiljana Čalovska, članovi.

ASNOM je zvanično postao operativan u decembru, ubrzo nakon njemačkog povlačenja iz Skoplja.^[20] U septembru 1944. nova bugarska prokomunistička vlada oslobodila je Lazara Koliševskog, komunističkog zatvorenika nacista. Na drugom zasjedanju, od 28. do 31. decembra, Lazar postaje novi lider Komunističke partije Makedonije, te biva proglašen za prvog zamjenika Čenta u Prezidijumu ASNOM-a. Na istom zasjedanju, donesena je odluka o osnivanju tribunala, koji će suditi "saradnicima okupatora koji su ukaljali makedonsko ime i makedonsku nacionalnu čast.^[21]

Ovom zasjedanju su također prisustvovali i potpredsednici Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije: Edvard Kardelj, Svetozar Vukmanović Tempo, Dimitar Vlahov; predsjednik Otačastvenog fronta Bugarske Dobri Trpešev i predstavnici sovjetske i anglo-američke vojne misije.^[20]

Treće zasedanje ASNOM-a održano je od 14. do 16. aprila 1945. u Skoplju. Na ovom zasjedanju odlučeno je da se osnuje prva Vlada Federalne Makedonije, Predsjedništvo ASNOM-a je postalo Predsjedništvo Narodne skupštine (sobranja) Makedonije, a ASNOM je postao Narodna skupština (sobranje) Makedonije.^[20]

Čenta je zamenio Koliševski, koji je u potpunosti počeo da sprovodi projugoslavensku liniju. Snažno je podržavao promociju posebnog etničkog makedonskog identiteta i jezika u FD Makedoniji.^[22] ASNOM je formirao komitet za standardizaciju makedonskog jezika i pisma. U decembru 1944. ASNOM je odbacio preporuke prvog komiteta kao probugarske. Formirao je drugi komitet, čije su preporuke prihvaćene u aprilu 1945. Preporuke (drugih) komiteta bile su pod jakim uticajem srpske ćirilice.

Krajem 1944, Zakon o zaštiti makedonske nacionalne časti koji je usvojio ASNOM, za koji je Prezidijum stvorio poseban tribunal za njegovo sprovođenje, progonio je bugarske pojedince.^[23][24] Tokom 1940-ih, prvi predsjednik ASNOM-a Čento, Pavel Šatev i Brašnarov su odstranjeni sa svojih pozicija, zatim izolovani, uhapšeni i zatvoreni pod izmišljenim optužbama da su: strani agenti, probugarski nastrojeni, tražioci veće nezavisnosti, sarađivači s Kominformom, kreatori konspirativnih političkih grupa, tražioci veće demokratije i slično.^[25] U današnjoj Sjevernoj Makedoniji ASNOM je ostao samo "predmet sjećanja".^[26]

• 
  Neki od delegata na Prvom zasjedanju ASNOM-a.
• 
  Deklaracija ASNOM-a o osnovnim pravima građana Federalne Makedonije (2. augusta 1944).
• 
  Svečani dio otvaranja Prvog zasjedanja ASNOM-a uz pozdravni govor Panka Brašnarova.
• 
  Manifest ASNOM-a o borbi makedonskog naroda za nacionalnu slobodu i uspostavljanje makedonske države. (2. august 1944), Prva strana.
• 
  Zapisnik sa 11. sjednice Predsjedništva ASNOM-a kojim se predlaže stvaranje Narodne vlade Makedonije i dodjeljuje mandat Lazaru Koliševskom (14. aprila 1945).

• Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ)
• Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH)
• Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja (CASNO)
• Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH)
• Slovensko narodnooslobodilačko vijeće (SNOS)
• Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS)
  • Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Vojvodine (ASNOAPV)
  • Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Kosova (ASNOK)
  • Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS)
• Narodna skupština Bosne i Hercegovine

• Rodoljub Čolaković - Zapisi iz oslobodilačkog rata, knjiga V. Sarajevo, 1966.
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga VII). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1968.
• Ilustrirana povijest Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji 1941-1945. „Stvarnost“, Zagreb 1973.