Эканоміка Беларусі

У ліпені 1990 года палітычнае кіраўніцтва СССР, на чарговым з’ездзе КПСС, прыйшло да высновы, што: а) нельга далей жыць з сістэмай гаспадарання, якая адхіляе навукова-тэхнічны прагрэс, новыя тэхналогіі, спаведуе затратны прынцып, параджае марнатраўства і страты; б) альтэрнатывай зжыўшай сябе адміністрацыйна-каманднай сістэме кіравання народнай гаспадаркі з’яўляецца рыначная эканоміка.

У кастрычніку 1990 года Вярхоўны Савет Беларускай ССР адобрыў распрацаваную Саветам Міністраў Беларускай ССР праграму пераходу да рыначных адносін, у аснове якой і была пакладзена радыкальная праграма «500 дзён» С. Шаталіна і Р. Яўлінскага.

Адным з першых крокаў у складанні рыначнай эканомікі ў Беларусі стала падпісанне ў кастрычніку 1991 года дагавору аб адзінай эканамічнай прасторы паміж Расіяй, Беларуссю, Арменіяй, Кыргызстанам, Таджыкістанам, Туркменістанам і Узбекістанам, да якога пазней далучыліся Украіна, Малдова і Азербайджан. Рэспублікі дамовіліся праводзіць узгодненную палітыку ў галінах транспарту, энергетыкі, інфармацыі, развіцця прадпрымальніцтва, фінансаў, падаткаў і цэн, грашовай і банкаўскай сістэм, мытных правіл і тарыфаў, стандартаў, статыстыкі, бухгалтарскага ўліку, развіцці замежных эканамічных адносін і г.д.

У 1994 годзе Вярхоўны Савет XII склікання пастанавіў распачаць чэкавую прыватызацыю праз выдачу працаздольнаму насельніцтву чэкаў «Маёмасць» і абмен іх на акцыі дзяржаўных прадпрыемстваў. Чэкі атрымалі амаль 5 млн чал., пачалося актыўнае стварэнне спецыялізаваных інвестыцыйных фондаў. Аднак, у сакавіку 1995 года прэзідэнт А. Лукашэнка прыпыніў іх дзейнасць, а неўзабаве увёў часовую забарону на продаж акцый, атрыманых наўзамен чэкаў «Маёмасць»^[28].

Афіцыйная інфляцыя Беларусі па гадах з 2000 года:^[29]

• 2000—107,5 %
• 2001 — 46,1 %
• 2002 — 34,8 %
• 2003 — 25,4 %
• 2004 — 14,4 %
• 2005 — 8,0 %
• 2006 — 6,6 %
• 2007 — 12,1 %
• 2008 — 13,3 %
• 2009 — 10,1 %
• 2010 — 3,1 %^[30]

У студзені — красавіку 2009 года аб’ёмы знешняга гандлю таварамі зменшыліся на 40,3 %. Аб’ём знешняга гандлю склаў 13 млрд 796,7 млн долараў^[31].

Тавараабарот з Расіяй у студзені-чэрвені 2007 года склаў $11,2 млрд (+120,2 %). Экспарт — $3,9 млрд (+28,7 %), імпарт — $7,3 млрд (+16,1 %)^[32].

У 2006 г. тавараабарот павялічыўся ў параўнанні з 2005 на 28,7 % і склаў $42 млрд. У тым ліку экспарт вырас на 23,5 % да $19,7 млрд, імпарт вырас на 33,6 % да $22,3 млрд сальда вонкавага гандлю склалася адмоўным у памеры $2,5 млрд.^[33]

• Сярод вонкавых гандлёвых партнёраў тавараабарот з краінамі СНД склаў $23,1 млрд (+27 %). Экспарт — $8,6 млрд (+22 %), імпарт — $14,4 млрд (+30,1 %). Сальда склалася адмоўным у памеры $5,8 млрд.
  • У тым ліку тавараабарот з Расіяй склаў $19,9 млрд (+25,9 %). Экспарт — $6,8 млрд (+19,8 %), імпарт — $13 млрд (+29,3 %). Сальда склалася адмоўным у памеры $6,2 млрд.
• З краінамі па-за СНД тавараабарот склаў $18,9 млрд (+30,8 %). Экспарт — $11,1 млрд (+24,7 %), імпарт — $7,8 млрд (+40,6 %). Сальда склалася дадатным у памеры $3,2 млрд.
  • У тым ліку з краінамі ЕС тавараабарот склаў $13,9 млрд (+31,5 %). Экспарт — $8,9 млрд (+27,5 %), імпарт — $4,9 млрд (+39,5 %). Сальда склалася дадатным у памеры $3,9 млрд.

Экспарт нафтапрадуктаў, выпрацаваных з расійскай нафты на беларускіх нафтаперапрацоўчых прадпрыемствах, — важны складнік эканомікі краіны, на яго прыходзіцца 16,4 % СУП. У студзені — маі 2006 кошт экспарту нафтапрадуктаў вырас на 58,2 % у параўнанні з аналагічным перыядам 2005 і дасягнуў $3,2 млрд (7,4 млн т)^[34].

У 2005 г. тавараабарот павялічыўся на 8 %, у тым ліку экспарт — на 16 %, імпарт — на 1,3 % ^[35].

Па дадзеных мытных органаў Беларусі, імпартаваўшы ў 2005 з Расіі 19,3 млн т нафты за $4,2 млрд, Беларусь экспартавала 13,5 млн т нафтапрадуктаў на $4,9 млрд.

У 2004 г. найбуйнейшымі гандлёвымі партнёрамі Беларусі былі Расія і краіны ЕС. Так, па экспарце тавараабарот склаў з:

• Расіяй 47 %,
• Вялікабрытаніяй 8,3 %,
• Галандыяй 6,7 %,
• Польшчай 5,3 %,

па імпарце — Расія 68,2 %, Германія 6,6 %, Украіна 3,3 %.^[36]

Замежная дзяржаўная запазычанасць Беларусі на 1 ліпеня 2008 года склала па дадзеных Мінфіна 4915,7 млрд беларускіх рублёў (каля $2,31 млрд.) З іх запазычанасць, гарантаваная ўрадам, складае 673,2 млрд бел. руб. (13,7 % усяго вонкавага абавязку), абавязак цэнтральнага ўрада склаў 4242,4 млрд бел. руб. (86,3 %)^[37]

Беларусь ставіцца да групы краін з нізкім узроўнем запазычанасці. Так, стаўленне замежнай дзяржпазыкі да экспарту тавараў і паслуг па дадзеных на 1 студзеня 2006 года складала 4,3 %, стаўленне замежнай дзяржпазыкі да ВУП — 2,6 %, стаўленне плацяжоў па замежнай дзяржпазыкі да экспарту тавараў і паслуг — 1,2 %.

Паводле заканадаўства замежнай дзяржаўнай запазычанасцю з’яўляецца агульная сума асноўнага абавязку Рэспублікі Беларусь і яе жыхароў па замежных дзяржаўных пазыках. Ліміт вонкавага дзяржаўнага абавязку Беларусі на канец 2006 года ўсталяваны ў памеры 2 млрд долараў.

Унутраны дзяржаўны абавязак Беларусі на 1 ліпеня 2008 года склаў па дадзеных Мінфіна 6234,9 млрд бел. руб. З іх запазычанасць, гарантаваная ўрадам, склала Br1785,6 млрд бел. руб. (28,6 % усяго ўнутранага абавязку), запазычанасць цэнтральнага ўрада склала 4449,3 млрд бел. руб.^[37]

Пачынаючы з 2003 г. урад павялічваў тэмпы прыросту інвестыцый (з 3,2 % у 2002-м да 36 % у першай палове 2006 г.), што перавышала тэмпы прыросту ВУП. Адначасова нарастала доля інвестыцый у ВУП з 16,2 % у 2002 г. да максімуму ў пачатку 2005 г. — 23,2 %.^[38]

Планавалася, што ў 2006 у эканоміку Беларусі будзе інвеставана каля $11 млрд. З іх каля $9 млрд павінны былі скласці ўласныя сродкі, астатнія — прамыя замежныя інвестыцыі. У параўнанні з 2005 аб’ём інвестыцый планавалася павялічыць на 24 %.

У адпаведнасці з праграмай сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны на 2006—2010 гады, прынятай на трэцім «Усебеларускім народным сходзе», сродкі будуць накіроўвацца ў першую чаргу на развіццё малых і сярэдніх прадпрыемстваў, стварэнне новых вытворчасцей у невялікіх гарадах і райцэнтрах.

Аднак у 2006—2007 гг. тэмпы прыросту інвестыцый хутка і няўхільна зніжаліся: з 44 % па інвестыцыях вытворчага прызначэння ў I квартале 2006 г. да 4,2 % у жніўні 2007 г.^[38]

Паводле праекту Праграмы сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі на 2006—2010 гады, валавы ўнутраны прадукт у 2006—2010 гадах планаваўся на ўзроўні 146—155 % да папярэдняга пяцігадовага перыяду. У сярэднім рост ВУП плануецца на ўзроўні 8-9 % у год. У праекце праграмы закладзена павелічэнне аб’ёмаў прамысловай вытворчасці за 5 гадоў на 43-51 % (7,5-8,6 % у год). Рэальныя грашовыя прыбыткі насельніцтва павінны ўзрасці на 46-56 % (8,3-9,3 % у год), рэальны зарабатная плата — на 52-58 % (8,7-9,6 % у год).^[39][40]

Па дадзеных на лістапад 2007 сярэдняя зарабатная плата па краіне склала 736,4 тыс. рублёў ($342)^[41]. З 1 студзеня 2007 года мінімальная зарабатная плата ў Беларусі складала 179 тыс. ($84), што складае 108 % да дзейснага бюджэту пражытковага мінімуму^[42].

Сярэдні памер пенсіі па ўзросту ў снежні 2007 года склаў 345,3 тыс. ($160)^[43].

Сярэдні памер пенсіі па ўзросту ў Рэспубліцы Беларусь у маі 2006 года склаў 260 тыс. беларускіх рублёў ($121), для ўдзельнікаў ВАВ — 381,9 тыс. ($178), для інвалідаў ВАВ 382 тыс. — 488 тыс. ($178-$227) у залежнасці ад групы інваліднасці.^[44]

Стаўка рэфінансавання ў 2011—2023 гадах^[45]

Па звестках на 1 ліпеня 2006 г. аб’ем банкаўскіх укладаў складаў 6 трлн 870,8 млрд беларускіх рублёў (704,7 тыс. рублёў або $328,7 на чалавека). Па звестках на 1 ліпеня 2005 г. на аднаго жыхара прыходзілася 490,1 тыс. рублёў, што было эквівалентна $228^[46].

За 2007 г. уклады насельніцтва ў беларускіх рублях і валюце ў беларускіх банках павялічыліся на 35,2 %, склаўшы сумарна больш $4,9 млрд. Дэпазіты ў нацыянальнай валюце ўзраслі за год на Br1,45 трлн дасягнуўшы Br6,8 трлн, а ў замежнай — на $600,3 млн дасягнуўшы $1,76 млрд.^[47] Такім чынам на 1 студзеня 2008 г. на аднаго жыхара краіны прыходзіцца $503 банкаўскіх укладаў.

Па дадзеных Нацбанка Беларусі аб’ем прыцягнутых грашовых сродкаў насельніцтва ў банкаўскіх укладах, аблігацыях і ашчадных сертыфікатах на 1 красавіка 2007 года склаў 8,3 трлн беларускіх рублёў. Такім чынам у сярэднім на аднаго жыхара Беларусі на той момант прыходзілася 854 тыс. рублёў (400 долараў)^[48].

9 лістапада 2008 г. ў эфіры беларускай тэлекампаніі СТВ была агучана афіцыйная інфармацыя аб тым, што ў пераліку на кожнага жыхара рэспублікі ў банках прыцягнута сродкаў ужо не менш за $650 у эквіваленце.

Станам на 1 сакавіка 2017 г., па звестак Нацыянальнага банка РБ, у Беларусі былі зарэгістраваны 29 банкаў і 3 нябанкаўскія крэдытна-фінансавыя арганізацыі; 20 з іх з замежным удзелам у статутным капітале, пры гэтым у 14 банках доля ўдзелу замежных інвестараў у статутным фондзе перавышала 50 %. Сукупны зарэгістраваны статутны фонд дзеючых банкаў на 1 сакавіка 2017 г. склаў 4719,7 млн Br, не змяніўшыся з пачатку 2017 г^[49].

Міністэрства фінансаў Беларусі 6 ліпеня 2022 года размясціла на пляцоўцы «Асноўны рынак» 305-ы выпуск каштоўных папер у нацыянальнай валюце на 700 млн беларускіх рублёў з тэрмінам пагашэння 27 красавіка 2032 года^[50]. На фоне інфляцыі ў 16,8 %^[51] Мінфін прапанаваў пакупнікам пастаянны працэнтны даход у памеры 5 % гадавых^[50].

З 2006 па 2017 гг. знешні доўг па ўсіх сектарах эканомікі вырас з 5,1 да 40,5 млрд долараў ЗША. Валавы знешні доўг у пераліку на кожнага жыхара Рэспублікі Беларусь вырас за гэты жа перыяд з 525 да 4281 долараў ЗША, аб’ём знешняга доўгу ў параўнанні з ВУП вырас з 17 % да 55 %, у т.л. 35 % для доўгатэрміновага доўгу і 20 % для кароткатэрміновага^[52].

7 ліпеня 2022 года Міністэрства фінансаў Беларусі паведаміла, што адзін з найбуйнейшых міжнародных фінансавых кангламератаў Citigroup Global Markets Europe AG і Citibank, N.A., London Branch адмовіўся працаваць з беларускімі еўрабондамі^[53].

Рэйтынг Сусветнага банка спрыяльнасці
ўмоў вядзення бізнесу (Doing Business)

Абмеркаванне пытання аб атрыманні суверэннага крэдытнага рэйтынгу вядзецца кіраўніцтвам Нацбанка і ўрадам з 2001 года. Рэйтынгавым кансультантам быў абраны галандскі банк ABN Amro.

21 жніўня 2007 года міжнароднае рэйтынгавае агенцтва Standard & Poor’s абвясціла аб прысваенні Беларусі суверэннага крэдытнага рэйтынгу «B+» па доўгатэрміновых абавязаннях у замежнай валюце, рэйтынгу «BB» па доўгатэрміновых абавязаннях у нацыянальнай валюце і кароткатэрміновых суверэнных крэдытных рэйтынгаў «B». Прагноз па ўсіх рэйтынгах стабільны^[54]. У ліпені 2008 агенцтва пацвердзіла існыя значэнні для рэйтынгаў Беларусі^[55]

У жніўні 2007 года былі таксама атрыманыя рэйтынгі ад іншага кіруемага рэйтынгавага агенцтва — «Moody’s». Рэйтынг эмітэнта абавязанняў у замежнай і нацыянальнай валютах быў усталяваны на ўзроўні B1, столь суверэннага валютнага рэйтынгу Ba2, столь рэйтынгу валютных дэпазітаў банкаў B2, столь рэйтынгу краіны ў яе валюце Baa3. Усе рэйтынгі агенцтва маюць прагноз «стабільны».^[56]

Рэйтынгавае агенцтва «Fitch» панізіла доўгатэрміновы суверэнны крэдытны рэйтынг Беларусі ў замежнай валюце з узроўню ССС да пераддэфолтнага С, таму што Савет Міністраў Беларусі і Нацыянальны банк Беларусі прапанавалі 29 чэрвеня 2022 года выконваць абавязацельствы па еўрааблігацыях у беларускіх рублях^[57].

Па Азначніку ўспрымання карупцыі (АУК), вымеранаму Трансперэнсі Інтэрнэшнл (англ.: Transparency International), у 2007 годзе Беларусь заняла 151 месца ў свеце з балам 2,1 (ад 0 да 10)^[58].

Вытворчасць найважнейшых відаў прамысловай прадукцыі ^[59]:

У 2006 годзе энергасістэма рэспублікі, узначаленая кампаніяй Белэнерга, цалкам забяспечвае запатрабаванні Беларусі ў электраэнергіі і на 50 % — па цеплыні.

• Усталяваная магутнасць электрастанцый энергасістэмы складае 7,8 тыс. МВт.
• Працягласць электрасетак — 256 тыс. км.
• Працягласць цеплавых сетак — 4,99 тыс. км.

У абнаўленне асноўных фондаў беларускай энергетыкі ў 2006 годзе плануецца накіраваць каля $440 млн ^[60]

Усяго да 2010 года ў энергетычныя аб’екты рэспублікі плануецца ўкласці больш за $5 млрд, з іх 2,5 млрд будзе накіравана на мадэрнізацыю асноўных вытворчых фондаў, каля 1,8 млрд — на энергазахавальныя мерапрыемствы ў іншых галінах эканомікі, каля 750 млн на павелічэнне выкарыстання мясцовых відаў паліва. Гэтыя меры дазволяць знізіць энергаёмістасць ВУП на 25-30 %, атрымаць сумарны эканамічны эфект у 5,6 млн тон умоўнага паліва, павялічыць спажыванне аднаўляльных крыніц энергіі ў паліўным балансе да 25 %.

У 2005 годзе спажыванне паліўна-энергетычных рэсурсаў (ПЭР) дасягнула 34,9 млн т. у.т. У структуры спажывання ПЭР 59,9 % займае прыродны газ, 21,7 % — нафтапрадукты і сыравіна, 0,7 % — вугаль, 15 % — мясцовыя віды паліва (торф, дровы), 5,7 % — імпарт электраэнергіі.

Здабыча гаручых карысных выкапняў
У краіне распрацоўваецца некалькі нафтавых радовішчаў, усе яны адносяцца да Прыпяцкай нафтагазаноснай упадзіны, на 2000 год прамысловыя запасы радовішчаў ацэньваюцца ў памеры 63 млн т., спадарожнага газу 35 млрд м³, невыведаныя — 190 млн т. і 90 млрд м³ адпаведна. Здабыча ў 2004 годзе склала 2 млн т. нафты і 250 млн м³ газу.

Геалагічныя запасы торфу на 2000 год у краіне ацэньваліся ў памеры 4,3 млрд т., эканамічныя 1 млрд т., балансавыя 260 млн т., распрацоўваныя да 140 млн т.

Тарфяное паліва гуляе важную ролю ў забеспячэнні запатрабаванняў насельніцтва і камунальна-бытавых прадпрыемстваў рэспублікі ў цвёрдым паліве. Дзейнічае 42 торфаздабыўных і торфаперапрацоўчых прадпрыемстваў, на якіх працуе каля 11 тыс. чалавек. Імі штогод здабываюцца 3 млн т. торфу, у тым ліку 2,8 млн т. выкарыстоўваецца для вытворчасці тарфяных брыкетаў і 0,2 млн т. для падрыхтоўкі тарфяных пажыўных сумесяў і адпраўкі на экспарт.

За апошнія два гады Беларусь павялічыла пастаўкі торфабрыкету ў Еўропу на 30 %, а распрацоўка тарфяных радовішчаў і праца торфапрадпрыемстваў маюць статус нацыянальных праектаў.

Адзначаюцца запасы гаручых сланцаў у прамысловых запасах — 3 млрд т. (эквівалентных 660 млн т.у.т.) і бурых вуглёў у памеры 150 млн т. (28 млн т.у.т.).

Аднаўляльныя крыніцы
Гадавы аб’ём выкарыстання драўніны і адыходаў дрэваапрацоўкі дасягае 1,4 млн т.у.т., пры максімальна аднаўляльных 6,6 млн т.у.т.

Тэхнічны гідрапатэнцыял рэспублікі ацэньваецца ў 2,5 млрд кВт•г/год, рэалізуецца на 26 малых ГЭС усталяванай магутнасцю 12 МВт (2006) і сумарнай гадавой выпрацоўкай каля 30 млн кВт•г.

Тэхнічны ветрапатэнцыял ацэнены ў 300—400 млрд кВт•г/год, аднак у сілу перавагі вятроў малой хуткасці эканамічны патэнцыял значна ніжэй.

Металургічная галіна Беларусі ўключае чатыры завода: ААТ «Беларускі металургічны завод», ААТ «Рэчыцкі метызны завод», ААТ «Магілёўскі металургічны завод» і ААТ «Гомельскі ліцейны завод «Цэнтраліт». Акрамя гэтага, у складзе найбуйных заводаў маецца больш ста ліцейняў, цэхаў і ўчасткаў. У металургічнай і ліцейнай вытворчасці краіны занята больш 40 тысяч рабочых, з іх каля 3 тысяч — інжынерныя рабочыя.

Навуковае забеспячэнне і падрыхтоўка кадраў ажыццяўляецца на шасці кафедрах ВНУ, Інстытутам тэхналогіі металаў Нацыянальнай акадэміі навук, ААТ «Інстытут БелНДІліц». З 1972 года дзейнічае Інстытут парашковай металургіі НАН Беларусі.

Праз тэрыторыю Беларусі ажыццяўляюцца пастаўкі расійскага газу і нафты ў Польшчу, Германію, Украіну, Чэхію, Славакію, Венгрыю, Латвію, Літву, а таксама Калінінградскую вобласць.

Праз Беларусь пракладзены асноўны для расійскага экспарту нафтаправод «Дружба», а таксама меней значны нафтаправод Яраслаўль — Полацк — да прыбалтыйскіх партоў і НПЗ.

Праз Беларусь праходзіць участак магістральнага газаправоду «Ямал — Еўропа». Ён належыць «Газпраму», аднак знаходзіцца ў аператыўным кіраванні беларускага «Белтрансгаза».

Доля беларускага транзіту ў забеспячэнні паставак расійскага газу ў Еўропу ў апошнія два гады значна вырасла ў сувязі з нарошчваннем магутнасці газаправода «Ямал — Еўропа». Так, у 2005 годзе праз Беларусь было транспартавана 27 % расійскага экспарту газу, у 2006 — 29 %, у 2007 годзе доля можа скласці больш 33 %.

• Эканоміка БССР
• Беларускі рубель
• Беларускі талер
• Дарогі Беларусі

• Манак, Б. А. Насельніцтва Беларусі: рэгіянальныя асаблівасці развіцця і рассялення / Б. А. Манак. — Мінск : Універсітэцкае, 1992. — 176 с.
• Нацыянальны атлас Беларусі / Складз. і падрыхт. да друку Рэсп. унітарн. прадпрыемствам «Белкартаграфія» у 2000—2002 гг., Гал. рэдкал. М. У. Мясніковіч (старшыня) і інш. — Мінск : Белкартаграфія, 2002. — 292 с.

• Інфармацыя аб эканоміцы Беларусі на сайце навукова-даследчага цэнтра Мізэса Архівавана 17 мая 2008.
• З 2000 залаты запас Беларусі вырас у 5,7 разы Архівавана 3 красавіка 2008.
• Эканоміка на сайце пасольства Беларусі(недаступная спасылка)
• Эканоміка Беларусі на сайце ЦРУ ЗША Архівавана 30 красавіка 2020.