Мовы Украіны

Моўны склад насельніцтва Украіны паводле перапісу насельніцтва 2001 года^[6][7]:

Больш падрабязная статыстыка паводле рэгіёнаў і нацыянальнасцей

Нацыянальнасць Родная мова (%) сваёй нацыянальнасці украінскую рускую іншую мову украінцы 85,2 — 14,8 0,0 рускія 95,9 3,9 — 0,2 беларусы 19,8 17,5 62,5 0,2 малдаване 70,0 10,7 17,6 1,7 крымскія татары 92,0 0,1 6,1 1,8 балгары 64,2 5,0 30,3 0,5 венгры 95,4 3,4 1,0 0,2 румыны 91,7 6,2 1,5 0,6 палякі 12,9 71,0 15,6 0,5 яўрэі 3,1 13,4 83,0 0,5 армяне 50,4 5,8 43,2 0,6 грэкі 6,4 4,8 88,5 0,3 татары 35,2 4,5 58,7 1,6 цыганы 44,7 21,1 13,4 20,8 азербайджанцы 53,0 7,1 37,6 2,3 грузіны 36,7 8,2 54,4 0,7 немцы 12,2 22,1 64,7 1,0 гагаузы 71,5 3,5 22,7 2,3 іншыя 32,6 12,5 49,7 5,2 Родная мова паводле перапісу 2001 года украінская руская румынская і малдаўская крымскататарская балгарская венгерская Размеркаванне рэгіёнаў Украіны паводле роднай мовы згодна з вынікамі перапісу насельніцтва Украіны 2001 года[8]: украінская руская беларуская балгарская армянская гагаузская крымскататарская малдаўская нямецкая польская цыганская румынская славацкая венгерская караімская яўрэйскія грэчаская іншыя мовы мова не ўказаная Украіна 67,53 29,59 0,12 0,28 0,11 0,05 0,48 0,38 0,01 0,04 0,05 0,3 0,01 0,34 0 0,01 0,01 0,3 0,42 Аўтаномная Рэспубліка Крым 10,02 76,55 0,26 0,02 0,23 0,01 11,33 0,06 0,01 0,01 0,06 0 0 0 0 0 0,03 1 0,39 Вінніцкая вобласць 94,81 4,74 0,06 0,01 0,04 0 - 0,1 0 0,01 0,03 0 0 0 0 0,01 0 0,09 0,11 Валынская вобласць 97,26 2,51 0,11 0 0,02 0 - 0,02 0 0,01 0 0 0 0,01 - 0 0 0,05 - Днепрапятроўская вобласць 67 31,91 0,18 0,01 0,17 0,01 0 0,05 0,01 0,01 0,07 0 0 0,01 0 0,01 0 0,27 0,3 Данецкая вобласць 24,1 74,92 0,1 0,01 0,13 0 0 0,02 0 0 0,04 0 0 0 0 0 0,09 0,38 0,18 Жытомірская вобласць 93,02 6,57 0,1 0 0,03 0 0 0,05 0,01 0,05 0,03 0 0 0 - 0,01 0 0,08 0,03 Закарпацкая вобласць 81 2,9 0,05 0,01 0,02 0 - 0,03 0,15 0,01 0,24 2,57 0,21 12,65 - 0,01 0 0,14 0,02 Запарожская вобласць 50,2 48,19 0,11 0,47 0,19 0,01 0,02 0,04 0,01 0 0,07 0 0 0,01 0 0,01 0,01 0,59 0,07 Івана-Франкоўская вобласць 97,81 1,78 0,05 0 0,01 0 - 0,03 0 0,03 0,01 0 0 0,01 0 0 0 0,04 0,22 Кіеўская вобласць 92,27 7,17 0,17 0,01 0,08 0 0 0,04 0 0,01 0,03 0 0 0 - 0 0 0,13 0,08 Кіраваградская вобласць 88,89 10,02 0,16 0,05 0,2 0 0 0,44 0 0 0,05 0,01 0 0,01 - 0 0 0,15 0 Луганская вобласць 30,01 68,84 0,11 0,01 0,12 0 - 0,03 0 0 0,05 0 - 0 - 0 0 0,27 0,55 Львоўская вобласць 95,32 3,77 0,07 0 0,02 0 0 0,02 0 0,41 0,01 0 0 0,01 0 0,01 0 0,06 0,28 Мікалаеўская вобласць 69,2 29,26 0,13 0,13 0,19 0,03 0 0,58 0,01 0,01 0,05 0 0 0 - 0,01 0 0,29 0,1 Адэская вобласць 46,28 41,95 0,11 4,87 0,16 0,9 0 3,78 0,01 0,01 0,1 0,01 0 0 0 0,02 0,02 0,46 1,32 Палтаўская вобласць 89,98 9,47 0,12 0,01 0,1 0 - 0,09 0 0 0,04 0 0 0,02 - 0 0 0,16 - Ровенская вобласць 97 2,73 0,12 0 0,01 0 - 0,02 0 0,02 0,01 0 0 0 - 0 0 0,06 0,02 Сумская вобласць 83,29 15,5 0,11 0 0,06 0 0 0,03 0 0 0,05 0 0 0 0 0 0 0,11 0,83 Цярнопальская вобласць 98,34 1,19 0,03 0 0,01 0 - 0,02 0 0,03 0 0 0 0,01 - 0 0 0,04 0,31 Харкаўская вобласць 53,8 44,29 0,12 0,01 0,18 0 0 0,03 0 0,01 0,05 0 0 0,01 0 0,01 0 0,49 1 Херсонская вобласць 73,19 24,86 0,18 0,02 0,26 0,01 0,07 0,15 0,01 0,01 0,08 0,01 0 0,01 - 0 0 0,98 0,17 Хмяльніцкая вобласць 95,24 4,09 0,06 0 0,06 0 - 0,05 0 0,18 0,02 0 0 0 - 0,01 0 0,24 0,04 Чаркаская вобласць 92,49 6,66 0,09 0,01 0,09 0 - 0,06 0 0 0,05 0 0 0,01 - 0 0 0,12 0,41 Чарнавіцкая вобласць 75,57 5,27 0,05 0,01 0,02 0 0 6,79 0,01 0,16 0,01 11,85 - 0,01 - 0,03 0 0,1 0,13 Чарнігаўская вобласць 89,05 10,26 0,19 0,01 0,04 0 0 0,02 0 0 0,04 0 0 0 - 0 0 0,07 0,3 Кіеў[9] 72,15 25,27 0,12 0,02 0,08 0 0 0,03 0,01 0,02 0,01 0 0 0,01 0 0,02 0 0,36 1,92 Севастопаль[10] 6,76 90,56 0,17 0,02 0,11 0,01 0,25 0,06 0 0,01 0 0 0 0 0 0 0 0,87 1,18

16—24 снежня 2002 года сацыялагічнай службай Цэнтра Разумкова было праведзенае даследаванне па ўзроўні выкарыстоўвання моў ва Украіне (гл. вышэй). Апытана 2010 рэспандэнтаў з 123 населеных пунктаў узростам звыш 18 гадоў. Хіба выбаркі — 2,3 %.

Даследаванне Інстытуту сацыялогіі НАН Украіны, праведзенае ў 2005 годзе, сведчыць, што ўкраінскую мову лічылі роднаю 64,3 % насельніцтва, рускую — 34,4 %, 1,5 % прыпалі на іншыя мовы. Моваю зносін дарослага насельніцтва ў асноўным сталі ўкраінская (41,8 %) і руская (36,4 %), 21,6 % апытаных пазначылі, што выкарыстоўваюць у зносінах абедзве мовы ў залежнасці ад абставін.

У кастрычніку 2009 года агенцтва «ФОМ-Украина» правяло ўласнае апытанне, згодна з якім 52 % апытаных заявілі пра рускую мову як мову ўласных зносін, 41 % аддаў перавагу ўкраінскай мове, 8 % заявіла, што выкарыстоўвае для гэтых мэтаў суржык^[21]. Апытанне лістападу гэтага ж года ўстанавіла, што 54,7 % ад насельніцтва Украіны не лічыць моўнае пытанне значным, выказваючыся за права кожнага грамадязніна размаўляць на ўласнай мове і патрабуючы вырашэння іншых праблем, 28,3 % насельніцтва палічылі моўнае пытанне прыкметнай праблемай, якую, аднак, можна адкласці; 14,7 % апытаных палічылі, што моўнае пытанне з’яўляецца актуальным і належыць неадкладнага вырашэння^[22].

Апытанне групы Research & Branding Group, праведзенае 12—22 жніўня 2011 года шляхам асабістага інтэрв’ю ў 24 вобласцях Украіны і Аўтаномнай Рэспубліцы Крым, адлюстроўвае вынікі рэспандэнтаў, абраных паводле квотнай выбаркі, якая прадстаўляе дарослае насельніцтва краіны паводле месца пражывання (вобласць, рэспубліка), плоццю і ўзростам. Сярэдняя хіба выбаркі — 2,2 %, апытана 2075 асоб. У 2011 годзе гэтаю ж кампаніяй было ўстаноўлена, што 65 % і 33 % адпаведна лічаць роднымі ўкраінскую і рускую мовы; узровень валодання размоўнай і пісьмовай рускай мовай склаў 76 %, украінскай — 69 %, але адначасова з гэтым 46 % аддае перавагу зносінам па-ўкраінску, 38 % — па-руску, 16 % — абедзвюм мовам адразу.

У маі 2012 года даследаванне групы «Рейтинг» выявіла, што 50 % рэспандэнтаў роднай мовай лічыць украінскую, 29 % — рускую, 20 % — украінскую і рускую адразу, 1 % — іншую^[23].

З’яўленне ўкраінскай мовы ва Украіне звязваецца з паступовым эвалюцыянаваннем старажытных усходнеславянскіх дыялектаў у кніжную пісьмовую мову Вялікага Княства Літоўскага, якая, апрача таго, мела народна ўжываныя формы. Падобныя формы народнага маўлення, у сваю чаргу, прыкладна з XVII—XVIII ст. развіліся ў сучасную ўкраінскую мову. Пачынаючы з гэтай эпохі ўкраінская мова распаўсюджваецца на поўдзень і ўсход сучаснай Украіны дзякуючы засяленню ўкраінцамі тэрыторый былых цюркскіх дзяржаў. У пачатку ХХ ст. украінская мова атрымлівае афіцыйны статус у Заходне-Украінскай і Украінскай народных рэспубліках.

Украінская мова мае дзяржаўны статус ва Украіне, выкарыстоўваючыся ў актах і іншых афіцыйных дакументах дзяржаўных органаў улады і органаў мясцовага самакіравання. Украінская мова выкарыстоўваецца пры афіцыйным афармленні ўрадавай інфармацыі, а таксама ў вялікім аб’ёме сродкамі масавай інфармацыі, установамі культуры, іншымі ўстановамі і г.д.

Паводле вынікаў перапісу насельніцтва 2001 года 67,5 % насельніцтва Украіны ўказала ўкраінскую мову ў якасці роднай, што на 2,8 % больш у параўнанні з вынікамі перапісу насельніцтва ў СССР 1989 года. Вольнае валоданне ўкраінскай мовай пазначылі 42 374 848 жыхароў краіны, а менавіта 87,8 % ад яе насельніцтва, у тым ліку 97 % украінцаў, 95 % палякаў, больш за 60 % яўрэяў, беларусаў і цыганоў, больш за 50 % рускіх, грэкаў, малдаванаў і армянаў. У той час самы нізкі ўзровень валодання ўкраінскай мовай адзначаецца сярод румынаў, балгараў і крымскіх татараў — 44, 42, 20 працэнтаў адпаведна.

У найбольшай ступені ўкраінская мова распаўсюджаная ў цэнтральнай, паўночнай і заходняй Украіне, тады як на поўдні і ўсходзе мова паўнавартасна функцыянуе толькі ў сельскай мясцовасці, у вялікіх гарадох поўдня і ўсходу яе выкарыстанне абмяжоўваецца толькі дзяржаўнымі ўстановамі.

Паводле звестак Кіева-Магілянскай акадэміі на 2002 год украінскай мове як мове пераважных зносін (у адрозненне ад панятку роднай мовы) аддае перавагу 43,9 % насельніцтва Украіны. Найбольшыя памеры адрозненняў між дзеллю асоб, што вызначаюць у якасці роднай мовы ўкраінскую, і дзеллю асоб, якія вызначаюць украінскую як асноўную мову ўласных зносін, прасочваецца на ўсходзе, поўдні Украіны і Кіеве, дзе працэнтная дзеля асоб, што лічаць украінскую мову роднай, хістаецца ў межах 40—60 %, працэнтная дзеля асоб, што лічаць украінскую мову ў якасці асноўнай мовы ўласных кантактаў — у межах 10—25 %. У асноўным падобная лінгвагеаграфічная акалічнасць тлумачыцца гістарычным панаваннем рускай мовы ў такіх галінах дзейнасці як адукацыя, навука, юрыспрудэнцыя, адміністрацыя і літургія.

Даследаванне геаграфіі і дыялектаў украінскай мовы дазваляе шэрагу даследчыкаў прыходзіць да высновы, што ўкраінская мова замацоўвае ўласны статус як агульнанацыянальнай мовы Украіны. Між іншым, у сучаснай Украіне самымі характэрнымі рысамі моўнае палітыкі сталі павелічэнне долі ўкраінскай мовы ў адукацыйным працэсе, узбагачэнне лексікі ўкраінскай мовы пурызмамі, дыялектызмамі, культурнымі і навуковымі неалагізмамі.

Першыя носьбіты рускай мовы на тэрыторыі сучаснай Украіны з’явіліся як параўнальна нешматлікія перасяленцы з Маскоўскай дзяржавы, пасяленне якіх пачынае фіксавацца прыкладна XVII ст. У часы індустрыялізацыі пад канец ХІХ ст. рускія пачалі актыўна засяляць буйныя ўкраінскія гарады, у выніку чаго ў шэрагу гарадоў рускія пачалі складаць значную або большую частку ад насельніцтва. На часы СССР прыпадае іншая прыкметная хваля рускамоўных перасяленцаў, якія прыцягваліся ва Украіну ў мэтах ажыццяўлення іднустрыялізацыі, гэтаю ж эпохай датуецца адзін з наймацнейшых этапаў русіфікацыі краіны, калі руская мова стала прэстыжнай мовай на поўдні і ўсходзе краіны. Асаблівым чынам вылучаецца паўвостраў Крым, які, будучы прыяднаным да УССР у сярэдзіне ХХ ст., мае перавагу этнічных рускіх і рускай мовы ў насельніцтве.

Рускую мову лічаць роднай 29,6 % насельніцтва Украіны (гл. вышэй). Руская мова ў асноўным распаўсюджаная ў паўднёвай і ўсходняй Украіне. У параўнанні з перапісам насельніцтва СССР 1989 года гэтая дзеля знізілася на 3,2 %.

Крымскататарская мова — адна з нешматлікіх моў Украіны не-індаеўрапейскага паходжання, належыць да цюркскай сям’і моў. Гістарычны арэал ахопліваў паўвостраў Крым і прылеглыя часткі паўднёвай кантынентальнай Украіны, але ў апошняй мова выйшла з ужытку ў выніку разгрому Крымскага ханства і засялення рэгіёна ўкраінцамі і, часткова, іншымі народамі. У ХХ ст. стан мовы пагоршыўся ў выніку дэпартацыі крымскіх татараў, але ў асноўным большая частка крымскіх татараў лічыць мову роднай (92 %)^[2].

За крымскататарскай мовай замацоўваецца шэраг афіцыйных функцый паводле канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым, прынятай у 1998 годзе^[24]. У лютым—сакавіку 2014 года ў выніку крымскага крызісу паўвостраў быў фактычна анексаваны Расіяй, якой было абвешчана ўтварэнне новага суб’екта федэрацыі — Рэспублікі Крым, у якой крымскататарская мова таксама атрымала афіцыйны статус^[25].

Як і крымскататарская мова, венгерская мова не належыць да індаеўрапейскай сям’і, уваходзячы ў склад уральскай сям’і моў. Венгерская мова з’явілася на тэрыторыі сучаснай Украіны прыкладна на мяжы другога тысячагоддзя н.э. як вынік міграцыі некаторых фіна-ўгорскіх плямёнаў з поўдня Заходняй Сібіры ў Еўропу, калі пэўная частка продкаў венграў — вуграў — асела ў Закарпацці і часткова адцясніла мясцовыя ўсходнеславянскія плямёны. Неўзабаве Закарпацце трапіла ў склад Венгрыі і, за некаторымі выняткамі, заставалася ў яе складзе да 1918 года, што стала прычынай яе прывілеяванага становішча ў гэты перыяд.

Венгерская мова ў асноўным прадстаўленая кампактным арэалам у Закарпацкай вобласці пры мяжы з Венгрыяй. Венгры Украіны ў пераважнай большасці лічаць венгерскую мову роднай мовай (95,4 %)^[2], пры гэтым некаторая частка іншых этнасаў Закарпацкай вобласці таксама лічыць мову роднай. Мова мае параўнальна шырокія пазіцыі ў мясцовай адукацыі.

Малдаўская мова распаўсюджаная ў асноўным у раёнах ля мяжы з Малдовай і Румыніяй. Большасцю сучасных лінгвістаў разглядаецца як адны з дыялектаў румынскай мовы.

Носьбіты румынскай мовы ва Украіне пражываюць у асноўным у раёнах, блізкіх да мяжы з Румыніяй, у прыватнасці ў Чарнавіцкай вобласці. Большая частка ўкраінскіх румынаў (91,7 %) лічыць роднай мовай румынскую^[2].

З’яўленне балгараў звязанае з перасяленнем некаторых балгараў ва Украіну ў часы Расійскай імперыі. Найбольш балгарская мова ва Украіне прадстаўленая на поўдні Адэскай і Запарожскай вобласцей. 64,2 % балгараў Украіны лічыць балгарскую мову роднай^[2].

Гісторыя польскай мовы ва Украіне сыходзіць у часы далучэння ўкраінскіх ваяводстваў ВКЛ да Польшчы ў выніку Люблінскай Уніі. Праз Унію ў склад Польшчы трапіў цэнтр і захад Украіны, з прычыны чаго, аналагічна Беларусі і Літве, у гэтых рэгіёнах польская мова стала пераважнай мовай мясцовай шляхты, а таксама асноўнай мовай вялікай часткі галін грамадства і культуры. Ва ўсходняй Украіне, што адносна рана трапіла ў склад Масковіі (потым — Расіі), польская мова мела значна слабейшыя пазіцыі.

Становішча польскай мовы на ўкраінскіх тэрыторыях пасілілася па ўваходжанні Галіччыны і Валыні ў склад міжваеннай Польшчы. Па ўключэнні гэтых тэрыторый у склад СССР большая частка палякаў зазнала дэпартацыю ў рамках абмену насельніцтва між Польшчай і УССР, у выніку чаго пазіцыі польскай мовы ва Украіне істотна пагоршыліся.

Беларуская мова ва Украіне распаўсюджаная ў некаторых раёнах на мяжы з Беларуссю (напрыклад, поўнач Ракітнаўскага раёна Ровенскай вобласці), а таксама, у значна меншай ступені, сярод эмігрантаў беларускага паходжання, якія засялялі Украіну ў часы СССР.

Ніжэй прыведзенае храналагічнае размеркаванне долі родных моў у межах сучаснай Украіны^[26][27].

Паказчык вольнага валодання ўкраінскай і рускай мовамі сярод найбуйнейшых нацыянальнасцей Украіны^[28][29].

У параўнанні са звесткамі перапісу 1989 года колькасць асоб, што лічыць украінскую мову роднай, падвысілася (гл. вышэй). Колькасць асоб, што лічыць рускую мову роднай, знізілася, аднак працэнтнае значэнне асоб, для якіх роднай мовай з’яўляецца іншая мова, узрасла (на 0,4 %, склаўшы 2,9 %)^[2]. Паводле іншых крыніц інфармацыі, станам на 2011 год украінскую мову выкарыстоўваюць для зносін 53,3 % насельніцтва Украіны, рускую — 44,5 %, але існуюць іншыя лічбы^[3][4]. Згодна са звесткамі Цэнтра эканамічных і палітычных даследаванняў імя Аляксандра Разумкова на 16—25 чэрвеня 2012 года (апытанне 2009 асоб старэйшых за 18 год) 43,6 % насельніцтва Украіны выступае за статус дзяржаўнай мовы выключна за ўкраінскай мовай, 23,9 % — за наданне статусу другой дзяржаўнай мовы рускай, 25 % — за наданне афіцыйнага статусу рускай мове ў некаторых рэгіёнах краіны, 2 % — за замацаванне дзяржаўнага статусу выключна за рускай мовай^[30].

Ніжэй прыведзеная статыстыка па распаўсюджанасці мовы свайго этнасу як роднай мовы паводле рэгіёнаў Украіны^[29].

У 2008/2009 навучальным годзе ва Украіне ажыццяўлялася вывучэнне ўкраінскай і замежных моў, а таксама моў адізнаццаці нацыянальных меншасцей і карэнных народаў: балгарскай, гагаузскай моў, крымскататарскай, малдаўскай, рускай, грэчаскай, польскай, румынскай, славацкай, венгерскай моў, іўрыту і ідышу^[31]. Выпускнікі мелі мажлівасць скласці Знешняе незалежнае ацэньванне (выпускны экзамен) па-ўкраінску, па-крымскататарску, па-руску, па-малдаўску, па-польску, па-румынску або па-венгерску.

У 2008/2009 навучальным годзе ва Украіне функцыянавала 20 045 агульнаадукацыйных навучальных устаноў, у якіх вучылася 4 438 383 вучні, у тым ліку:

• 1 199 агульнаадукацыйных навучальных устаноў — з навучаннем па-руску, 403 719 вучняў;
• 1 628 школаў — з навучаннем па-руску і ўкраінску (па-руску — 368 594 вучні).

Апрача таго, таксама працуюць школы з шматмоўнай адукацыяй (украінская, руская, крымскататарская; украінская, руская, румынская; украінская, руская, балгарская; украінская, руская, малдаўская мовы). Агулам у агульнаадукацыйных навучальных установах Украіны па-руску вучацца 779 423 вучні. Акрамя гэтага, рускую мову ў якасці прадмету вывучаюць 1 292 518 вучняў, як факультатыў або ў гуртку — 165 544 вучняў. Такім чынам, колькасць рускіх школ ва Украіне складае 5,9 % ад агульнай колькасці гэтых устаноў. Для параўнання ў 1991/1992 навучальным годзе іх налічвалася 3 364 або 15,9 %.

Размеркаванне вучняў Украіны паводле класы і мовы адукацыі^[32].

Доля ўкраінскамоўных школаў паводле навучальнага года і рэіёну краіны^[33]

Ва Украіне дзейнічае 919 дзяржаўных прафесійна-тэхнічных устаноў, у 35 з іх выкладанне ўсіх дысцыплін адбываецца па-руску. Колькасць вучняў у гэтых установах складае 51,4 тыс. чал., або 12,5 % ад усёй колькасці. Усе прадметы выкладаюцца па-руску ў падобных установах Аўтаномнай Рэспублікі Крым (29 устаноў), у Севастопалі — у шасці. Частковая руская адукацыя прысутнічае ў некаторых установах Днепрапятроўскай, Данецкай, Запарожскай, Луганскай, Адэскай і Харкаўскай вобласцей.

Акрамя таго, ва Украіне ёсць вышэйшыя навучальныя ўстановы з рускай мовай выкладання. Такія ўстановы ў асноўным засяроджаныя ў Луганску, Данецку, Харкаве, Днепрапятроўску, Адэсе і Аўтаномнай Рэспубліцы Крым. У 2008/2009 навучальным годзе колькасць студэнтаў устаноў першага-другога ўзроўняў акрэдытацыі, якія вучацца па-руску, складала 280 767 чалавек (у 1999/2000 годзе — 395 605), такім чынам, у гэтым навучальным годзе па-руску навучалася 326 674 студэнты.

Педагогаў для школаў з рускаю моваю выкладання рыхтуюць дванаццаць вышэйшых нвучальных устаноў першага-другога ўзроўняў акрэдытацыі, а таксама 34 вышэйшых навучальных установы трэцяга-чаьцвертага ўзроўняў акрэдытацыі^[34].

У жніўні 2012 года Вярхоўная Рада Украіны прыняла закон «Аб захадах дзяржаўнае моўнае палітыкі», згодна з якім краіна брала на сябе абавязкі Еўрапейскай Хартыі рэгіянальных моў і, такім чынам, дазваляла любой адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінцы краіны ўстанавіць рэгіянальную мову ў выпадку, калі не менш за 10 % ад насельніцтва гэта тэрыторыі размаўляе на не-ўкраінскай мове. Украінская мова захавала за сабою дзяржаўны статус, але статус рэгіянальнай мовы дазволіў выкарыстоўваць на згаданых тэрыторыях іншыя мовы пры адукацыі, у органах мясцовага самакіравання, судох і пры адміністрацыйнай перапісцы^[35]

• ProМова — мовазнаўчая бібліятэка навучальнай і электроннай літаратуры Архівавана 25 верасня 2015. (укр.)
• Інтэрактыўныя моўныя карты Украіны (укр.)
• Мовы Украіны на лінгвістычным партале Ethnologue (англ.)