Купал-цыбуліна

Згодна з найбольш пашыраным меркаваннем, выкладзеным у шэрагу падручнікаў, даведнікаў, навуковых і папулярных прац^[2], купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца ў архітэктуры Маскоўскай дзяржавы ў другой пал. XVI ст. Гэтае датаванне грунтуецца на тым, што купалы падобнага кшталту, старэйшыя за мяжу XVI—XVII стагоддзяў, да нашага часу не захаваліся^[3].

Як мяркуецца, масавую папулярнасць купалы-цыбуліны атрымалі толькі ў часе кіравання Івана Грознага, калі ў гонар узяцця татарскай Казані той збудаваў Сабор Васіля Блажэннага. Некаторыя даследчыкі разглядаюць дадзены архітэктурны элемент як запазычанне ў мусульман^[4][5][6], існуюць і іншыя тлумачэнні^[7]

На гэтым тле асобна вылучаецца меркаванне расійскага мастацтвазнаўца Сяргея Заграеўскага, што грунтуецца на наступным прынцыпе: «адсутнасць архітэктурна-археалагічнай інфармацыі пра купалы-цыбуліны, старэйшыя за XVI ст., не можа з'яўляцца інфармацыяй пра адсутнасць такіх элементаў у рэчаіснасці». Паводле сцвярджэння самога даследчыка, у сваёй працы^[2] ён «умоўна давёў», што купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца на тэрыторыі сучаснай Украіны поруч з традыцыйнымі візантыйскімі завяршэннямі яшчэ ў XII ст. (у якасці абгрунтавання дадзенай гіпотэзы прыводзяцца галіцка-валынскія мініяцюры, датаваныя 1164 годам), аднак шырокае распаўсюджанне яны атрымалі толькі ў другой пал. XIII — кан. XVI стагоддзяў (часы мангольскага нашэсця)^[2].

У той жа працы^[2] Заграеўскі пераканаўча даводзіць, што агучаная некаторымі даследчыкамі тэорыя паступовай эвалюцыі ад візантыйскіх да цыбулепадобных купалоў (праз шлемападобныя) з'яўляецца абсалютна неабгрунтаванай з прычыны адсутнасці якіх-небудзь пацверджанняў існавання купалоў-шлемаў да XVII—XVIII стагоддзяў. Менавіта ў гэты час расійскія ўлады пачалі масава замяніць на шлемы старыя цыбулепадобныя завяршэнні з мэтай стылізацыі ўласных цэркваў «пад даўніну».

На тэрыторыі сучаснай Беларусі купалы-цыбуліны пачалі распаўсюджвацца пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў, у рэчышчы палітыкі русіфікацыі, што праводзілася пад кіраўніцтвам Мураўёва-вешальніка. З гэтага часу ўсякая новая пабудова мусіла адпавядаць серыі тыповых праектаў цэркваў-мураўёвак на 150—185, 250—300 або 450—500 чалавек. У 1863 годзе выйшаў «Збор тыповых праектаў пабудовы праваслаўных цэркваў у Беларускіх губернях», укладзены архітэктарамі Чагіным і Рэзанавым^[6].

На думку беларускага мастацтвазнаўца Сяргея Харэўскага, сённяшняе жаданне святароў Маскоўскага патрыярхату прыдаць як мага больш экзатычны, нетутэйшы выгляд сваім храмам на Беларусі з'яўляецца працягам русіфікацыйнай палітыкі, распачатай уладамі Расійскай імперыі^[6].

Згодна з афіцыйным тлумачэннем, значна пазнейшым за з'яўленне саміх купалоў-цыбулін, дадзены архітэктурны элемент у маскоўскай традыцыі ўвасабляе ідэю глыбокага малітоўнага гарэння да нябёсаў, праз якое зямны свет, нібы, робіцца датычным да тагасветнага багацця. Гэта стварае вобраз расійскага храма як «языка полымя, што сканчаецца крыжам»^[8][9].

Аднак як падкрэслівае Заграеўскі^[2]:

У пацверджанне гэтай тэзы даследчык адзначае, што ў даўнія часы золатам пакрывалася параўнальна малая колькасць купалоў (толькі ў найбуйнейшых храмах), тым часам шматлікія зялёныя, сінія, карычневыя і чорныя завяршэнні ніякіх асацыяцыяў з полымем не выклікаюць^[2].

• У вайну 1812 года Напалеон пры падыходзе да сталіцы Расіі (паглядзеўшы на яе ў сваю трубу) напісаў Жазефіне, што ўжо бачыць «мячэці Масквы» (фр.: mosquées à Moscou), такім чынам зблытаўшы купалы-цыбуліны маскоўскіх цэркваў з мусульманскімі храмамі^[6].
• У нямецкамоўнай мастацтвазнаўчай тэрміналогіі існуе паняцце такога архітэктурнага элементу, як «вежа-цыбуліна» (ням.: Zwiebelturm), што ўжываецца датычна да вежаў, завершаных падобнымі на цыбуліны купаламі (гранёнымі і без пазалоты). Гэты архітэктурны элемент з'яўляецца адметнасцю архітэктуры Баварыі эпохі барока.

• Какошнік
• Шацёр

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Купал-цыбуліна