Другая кангалезская вайна

У 1994 годзе ў Руандзе прадстаўнікі народа хуту ўчынілі генацыд тутсі. Калі Руандыйскі патрыятычны фронт, які прадстаўляў апошніх, захапіў уладу ў краіне, больш за мільён хуту збеглі ў суседні Заір. Сярод іх было шмат байцоў сіл самаабароны хуту Інтэрахамвэ — галоўных вінаватых у генацыдзе. Заірскі лідар Мабуту Сесе Секо прыняў бок хуту, спадзяваючыся з іх дапамогай выціснуць з краіны кангалезскіх тутсі (баньямуленге), якія не раз у мінулым падымалі супраць яго паўстанні^[23]. Гэта праблема наклалася на іншыя канфлікты, абвастрыўшы этнічныя супярэчнасці паміж рознымі народамі^[24], што толькі пагоршыла палітычны крызіс у краіне, які дапаўняўся карумпаванасцю і беспрацоўем^[25].

У 1996 годзе супраць уладаў паўстала групоўка «Альянс дэмакратычных сіл за вызваленне Конга», якую ўзначаліў Ларан Кабіла. Па выніку грамадзянскай вайны баевікі перамаглі, зрынуўшы Мабуту. Кабіла стаў прэзідэнтам краіны і пераназваў Заір у Дэмакратычную Рэспубліку Конга (ДРК)^[18][26].

Новы ўрад сутыкнуўся з шэрагам праблем. Адной з іх стала ваенная прысутнасць Уганды, Руанды і Бурундзі, якія дапамагалі баевікам Кабілы ў вайне з Мабуту. Гэты фактар выклікаў недавер насельніцтва да ўладаў^[27]. Так, у кастрычніку 1997 года, паводле апытання Bureau d’etudes, de Recherches, et de Consulting International (BERCI), 71 % рэспандэнтаў лічылі, што кіраўнік дзяржавы знаходзіцца пад замежным уплывам^[28]. Другой праблемай сталі спробы інтэграваць ва ўзброеныя сілы паўстанцаў-тутсі і афіцэраў былой арміі Заіра^[18].

14 ліпеня 1998 года Кабіла звольніў руандыйца Джэймса Кабарэбэ з пасады начальніка штаба УС ДРК і замяніў яго карэнным кангалезцам Селесцінам Кіфвам^[29]. Праз два тыдні прэзідэнт прыбраў усіх тутсі з урада і загадаў выслаць з краіны руандыйскіх ваенных інструктараў^[18]. На працягу 24 гадзін замежныя вайсковыя спецыялісты, якія пражывалі ў Кіншасе, былі бесцырымонна вывезены на самалётах. Больш за ўсё гэты загад устрывожыў баньямуленге на ўсходзе ДР Конга^[30]. Кампанія ўладаў супраць замежнікаў справакавала ўсплёск міжэтнічных сутыкненняў, розныя народнасці пачалі ствараць баявыя атрады^[31].

Як спадчыну каланіялізму, незалежныя афрыканскія дзяржавы, што з’явіліся ў ХХ ст., мелі граніцы былых еўрапейскіх калоній, без увагі на этнічную, рода-племянную, культурную і моўную сувязі.

Дэмакратычная Рэспубліка Конга, краіна з вялікімі запасамі карысных выкапняў, стала арэнай супрацьстаяння і канфлікту інтэрасаў як лакальных, так і сусветных гульцоў. Паводле ацэнак «Нацыянальнага агенцтва па заахвочванню інвестыцый», на 2015 год прыблізны агульны кошт карысных выкапняў складаў больш за 36 трлн долараў. Менавіта тут знаходзіцца амаль 47 % сусветных запасаў кобальту, 25 % прамысловых алмазаў, 14 % тантала, 5 % ювелірных алмазаў, па 3 % — медзі і волава^[32][33].

Этнічныя прычыны канфлікту цесна пераплятаюцца з эканамічнымі праблемамі ўсяго раёна Вялікіх азёр, куды ўваходзяць ДРК, Руанда, Уганда і Бурундзі: кангалезскія мінералы на працягу доўгага перыяду былі задзейнічаны ў эканоміцы невялікіх па памерах дзяржаў Уганды і Руанды. Прычым эксплуатацыя ажыццяўлялася часцяком у парушэнне суверэнітэту ДРК, нацыянальнага заканадаўства, а часам і міжнароднага права^[24]. Паводле справаздачы ААН за 2001 год, краіны мелі інтарэсы ў кантраляванні над цэнтрамі здабычы алмазаў, золата, кобальта і іншых карысных выкапняў на ўсходзе ДРК^[34]. Падобная сітуацыя склалася яшчэ падчас Першай кангалезскай вайны^[24].

Што тычыцца Руанды, то яе інтарэсы не абмяжоўваліся толькі кантролем над рэсурсамі. Некаторыя прадстаўнікі кіруючых колаў лічылі тэрыторыі ДРК, дзе пражывалі іх супляменнікі (як, напрыклад, Паўночнае Ківу), «працягам Руанды»^[6]. У дадатак, урад краіны таксама спрабаваў спыніць атакі баевікоў хуту^[35], якія нападалі на прыгранічныя рэгіёны са сваіх кангалезскіх баз^[27]. З аналагічнай праблемай сутыкнуліся бурундзійскія і ўгандыйскія ўлады, так як узброеная апазіцыя гэтых краін выкарыстоўвала тэрыторыю суседняй дзяржавы для нападаў^[36].

У будучай вайне падтрымку Кабіле аказвалі Намібія, Чад, Ангола, Судан, Зімбабвэ і Лівія^[37][38], Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка^[7]. У кожнай з іх былі свае матывы. Намібія і Зімбабвэ адносна вайны ў ДРК мелі эканамічныя інтарэсы, уключаючы прыбытковы экспарт рыбы і каштоўную долю ў Горназдабыўнай кампаніі Бакванга^[39]. Зімбабвійцы, паводле ААН, таксама былі заўважаны ў эксплуатацыі рэсурсаў ДРК, нароўні з Угандай і Руандай^[34]. Больш за тое, Зімбабвэ імкнулася за кошт канфлікту стаць рэгіянальнай дзяржавай, пацясніўшы ПАР^[14][36].

Суданская інтэрвенцыя была абумоўлена прысутнасцю тут баевікоў, якія змагаліся за незалежнасць Паўднёвага Судана^[38][36] і падтрымліваліся Угандай. У адказ Хартум дапамагаў угандыйскім паўстанцам (Армія супраціўлення Гасподня, Нацыянальны фронт выратавання Уганды, Альянс дэмакратычных сіл)^[40][7]. Чад у вайне згуляў ролю пасрэдніка Францыі. Французскія ўлады праз яго меркавалі аднавіць свой аўтарытэт у рэгіёне, які аслабеў пасля вываду войскаў з Руанды падчас генацыду тутсі^[5].

Урад Анголы хацеў ліквідаваць дзейнасць апазіцыйнай групоўкі УНІТА на поўдні Конга. Баевікі абменьвалі здабытыя на радзіме алмазы на замежную зброю. Афіцыйная Луанда не была ўпэўненая, што новы прэзідэнт будзе больш эфектыўным, чым Кабіла, і асцерагалася, што працяг баявых дзеянняў прывядзе да вакууму ўлады, які можа толькі дапамагчы УНІТА^[41].

Перад вайной Узброеныя сілы Дэмакратычнай Рэспублікі Конга налічвалі 140 тысяч байцоў. З пачаткам баявых дзеянняў частка перайшла на бок апазіцыі, таму армія Кабілы скарацілася да 40 тысяч. Найбольш надзейнымі часцямі былі прэзідэнцкая гвардыя, ваенная паліцыя, сілы хуткага рэагавання і 50-я пяхотная брыгада. Усяго не больш за 15 тысяч чалавек^[1].

Саюзнікамі ўрадавых войск стала міліцыя Май-май, баевікі якой выступалі супраць ваеннай, палітычнай і эканамічнай экспансіі руандыйцаў. Гэтыя фарміраванні ствараліся мясцовымі ўладамі ўсходнекангалезскіх правінцый^[42]. Колькасць Май-май ацэньваецца ў 20—30 тысяч байцоў^[43].

Апазіцыйны рух быў прадстаўлены групоўкай «Кангалезскае аб’яднанне за дэмакратыю» (КАД). Колькасць паўстанцкіх войск — да 50 тысяч баевікоў. У пачатку 1999 года фракцыя раскалолася на дзве варожыя групоўкі са штабамі ў Кісангані і ў Гома. КАД/Кісангані (40 тысяч^[44]) застаўся ў падпарадкаванні Руанды, а Гома (20 тысяч^[44]) стаў саюзнікам Уганды. Восенню экс-вайскоўцы арміі Мабуту стварылі Вызваленчы рух Конга (ВРК), які хутка заняў поўнач краіны^[1]. Прыхільнікі былога ўрада сабралі сілы ў 8 тысяч баевікоў^[44]. Арганізацыя знаходзілася пад кантролем урада Уганды^[1].

Іншай бачнай антыўрадавай групоўкай быў Саюз кангалезскіх патрыётаў. Фракцыя была ўтворана ў 2001 годзе і дзейнічала на поўначным усходзе ДРК^[45]. Была праўгандыйскай^[46][47]. Баявыя атрады складаліся пераважна з прадстаўнікоў народа хема^[48]. Паводле ацэнак на люты 2003 года, групоўка налічвала каля 15 000 байцоў^[49]

У апошнія месяцы вайны, у 2003 годзе, на паўночным усходзе аформіліся новыя рухі — Патрыятычныя сілы супраціўлення Ітуры і Фронт нацыяналістаў і інтэграцыяністаў. У першым, станам на май 2003 года, складалася 9000 апалчэнцаў^[50].

Руандыйцы размяшчалі ў ДРК 8 тысячамі вайскоўцаў^[51]. Кантынгент Уганды налічваў 10^[52]—13^[44] тысяч чалавек. Ангола накіравала пяцітысячную групоўку, але неўзабаве скараціла яе колькасць да 2,5—3 тысяч^[37]. Чад вылучыў экіпіраваны на грошы Лівіі двухтысячны кантынгент^[37][5][53]. Ад Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі накіравана 850 чалавек^[54].

На люты 1999 года асабісты склад сіл абароны Намібіі ў «гарачай кропцы» налічваў усяго толькі 1000 чалавек: верагодна, гэта была адна група пяхотнага батальёна са штабам, артылерыяй, матэрыяльна-тэхнічнай падтрымкай і групай верталётаў Allouette і транспартных самалётаў Y-12^[55]. У перыяд з 2000 па 2001 год гэтая лічба магла вагацца ад 1600 да 2000 чалавек, хоць намібійскія войскі па-ранейшаму не мелі вялікага значэння для канфлікту^[39]. Ваенныя дзеянні абыходзіліся Намібіі ў 150 000 долараў у дзень^[56].

Адміністрацыя зімбабвійскага лідара Роберта Мугабэ накіравала дастаткова сучасныя і вопытныя свае падраздзяленні — ВПС^[55]. Армія краіны таксама лічылася адной з найбольш добра абсталяваных і прафесійных у рэгіёне. Менавіта зімбабвійскі ўдзел быў вырашальным фактарам у зыходзе вайны. У баях зімбабвійцы дэманстравалі выбітнае тактычнае майстэрства^[57]. Першапачаткова кантынгент краіны складаўся з сіл спецыяльнага прызначэння і некалькіх парашутыстаў, колькасцю ад 600 да 1000 чалавек. Да жніўня 1998 года былі адпраўленыя яшчэ два батальёны. Іх суправаджалі танкі Т-54/55 савецкай вытворчасці, БТРы «Кракадзіл» і разведвальныя машыны EE-9 Cascavel, дастаўленыя ў сталіцу на самалётах ВПС Анголы. Прыкладна ў лістападзе колькасць кантынгенту вырасла да 3800 чалавек і дасягнула піку ў 12 000 у студзені 2001 года^[58].

У вайне ўдзельнічалі апазіцыйныя сілы дзяржаў-інтэрвентаў, напрыклад, Нацыянальны савет абароны дэмакратыі – Сілы абароны дэмакратыі^[59], Фронт нацыянальнага вызвалення^[60] і іншыя. У гэты перыяд кангалезскі ўрад стаў галоўным саюзнікам антыўрадавых фракцый Угадны, Руанды і Бурундзі^[61]. Адных толькі інтэрахамвэ налічвалася 25 000^[62].

22 жніўня 1998

13 кастрычніка 1998

24 снежня 1998

15 ліпеня 1999

     Пад кантролем урада ДРК і саюзнікаў

     Пад кантролем Руанды і праруандыйскіх баевікоў

     Пад кантролем Уганды і праўгандыйскіх баевікоў

2 жніўня 1998 года паднялі мяцеж два найлепшых злучэнні арміі ДРК — 10-я (Гома) і 12-я пяхотныя брыгады (Букаву). Яны складаліся пераважна з баньямуленге^[22]. Неадкладна ўспыхнулі баі ў Кіншасе, дзе салдаты-тутсі адмовіліся падпарадкавацца загаду раззброіцца. Урадавыя часці хутка здушылі амаль усе ачагі выступленняў^[18]. Аднак на ўсходзе краіны мяцежныя вайскоўцы на чале з генералам-маёрам Андэканам, былым паплечнікам Кабілы, яшчэ працягвалі супраціўляцца. На другі дзень яны ўсталявалі кантроль над гарадамі Увіра і Букаву^[63].

4 жніўня паўстанцкі атрад у 150 чалавек, які ўзначальваў палкоўнік Джэймс Кабарэбэ, захапіў пасажырскі самалёт і прыбыў на у горад Кітана (Ніжняе Конга, захад ДРК), апынуўшыся ў стратэгічным тыле кангалезскіх войск, дзе праходзілі перападрыхтоўку былыя байцы арміі Мабуту і атрадаў паўстанцаў мінулай вайны. Частка з іх далучылася да апазіцыі. Такім чынам, мяцежнікі адкрылі другі фронт, захапіўшы парты Матадзі, Бома і Банана і гідраэлектрастанцыю Інга Фолс^[18].

Руанда неадкладна аказала падтрымку мяцежнікам, аб’яднаўшыся з Угандай і Бурундзі. Разам яны акупавалі ўсю паўночна-ўсходнюю частку ДРК. У адказ Кабіла заключыў саюз з хуту і абвясціў вайну ўсім тутсі^[64]. Адначасна ўрад запытаў дапамогу ў іншых дзяржаў. Ужо 23 жніўня на мяцежныя тэрыторыі ўварваліся ангольскія бранятанкавыя калоны. Наступленне пачалося з двух бакоў — з анклава Кабінда і з поўначы Анголы. У выніку паўстанцы былі ўзяты ў кляшчы, а пасля іх адціснулі на тэрыторыю, кантраляваную УНІТА^[37]. У верасні зімбабвійскія войскі, перакінутыя ў Кіншасу, стрымалі наступленне паўстанцаў, якія ўжо дасягнулі ўскраін сталіцы. Замежная інтэрвенцыя выратавала ўрад Кабілы і адціснула лінію фронту ад Кіншасы^[65]. У той жа час на ўсходзе краіны разгарнулі аперацыі суданскія вайскоўцы^[40].

Да кастрычніка лінія фронту адносна стабілізавалася. Вайна распалася на шэраг асобных ачагоў барацьбы за стратэгічныя пункты. Першая буйная бітва разгарнулася за горад Кінду. Адсюль урадавыя войскі планавалі нанесці вырашальны ўдар на поўдзень і зняць аблогу з Лубумбашы. Аднак атрады кангалезскай апазіцыі і руандыйцы апярэдзілі ўдар, аблажыўшы Кінду. Нягледзячы на колькасную перавагу — 5 тысяч салдат арміі ДРК супраць 3 тысяч войск праціўніка — горад захапілі паўстанцы і замежнікі. Прычынай стаў нізкі ўзровень падрыхтоўкі ўрадавых часцей. Таксама ў ходзе бітвы баевікі шырока выкарыстоўвалі сістэмы спадарожнікавай сувязі, што павысіла ўзровень узаемадзеяння падраздзяленняў^[1].

Іншым важным месцам супрацьстаяння стаў Кабало. Тут супраць кангалезскай апазіцыі выступілі зімбабвійскія інтэрвенты^[66], якія ў снежні распачалі спробу захапіць горад пры падтрымцы танкаў і авіяцыі^[67]. Па выніку бітвы паўстанцы ўтрымалі Кабало^[68].

З заканчэннем сезону дажджоў 1999 года паўстанцы неадкладна пачалі шырокамаштабнае наступленне па трох напрамках: паўднёвае — на Лумумбашы, цэнтральнае — на Мбуджы Маі, паўночна-заходняе — на Мбандаку. У Мбуджы Маі зімбабвійскія часці цягам трох тыдняў адбівалі штодзённыя атакі праціўніка^[69]. У жніўні пачаліся сутыкненні паміж часцямі Уганды і Руанды ў ваколіцах Кісангані за кантроль над раёнамі алмазаздабычы. Паўстанцкія групоўкі сталі змагацца паміж сабой услед за сваімі куратарамі. У лістападзе баявыя дзеянні аднавіліся. Асноўныя баі разгарнуліся вакол гарадоў Бакунга і Басанкусу. У апошнім трохтысячны зімбабвійска-кангалезскі гарнізон трапіў у поўнае акружэнне. Забеспячэнне войск ажыццяўлялася толькі па паветры. Спробы прарыву не ўдаваліся. Аднак і ў апазіцыі не хапіла сіл для ўзяцця горада, што дазволіла ўтрымаць Басанкусу^[69]. Да канца снежня кангалезскія баевікі захапілі ўсе поўначныя раёны краіны, аж да мяжы з Рэспублікай Конга^[70].

З пачатку канфлікту былі прыняты меры па яго ўрэгуляванні як на рэгіянальным, так міжнародным узроўні. ПАР меркавала вырашыць праблему крызісу праз інтэграцыю сіл паўстанцаў і палітычных партый апазіцыі ва ўрад нацыянальнага адзінства. Прэзідэнт краіны Нельсан Мандэла прапанаваў наступныя крокі: спыненне агню з замарожваннем лініі фронту без тэрміновага вываду замежных кантынгентаў; прызнанне Кабілы ў якасці кіраўніка дзяржавы; правядзенне агульнанацыянальнай дыскусіі з удзелам усіх бакоў канфлікту; фарміраванне ўрада нацыянальнага адзінства з уключэннем іншых палітычных сіл, акрамя блока прэзідэнта; падрыхтоўка агульнанацыянальных выбараў. Гэты план міру быў прыняты паўстанцамі, але ад яго адмовіліся ўлады. Тады Мандэла прапанаваў сфармаваць пасрэдніцкі камітэт з прадстаўнікоў Мазамбіка, Танзаніі і ПАР для змякчэння сітуацыі. Але запусціць дыпламатычны механізм аказалася не так-то проста, паколькі ў ПАР па праблеме ДРК паўсталі сур’ёзныя рознагалоссі з Зімбабвэ: Мандэла выступіў за спыненне агню, а Мугабэ прагаласаваў за ваенную падтрымку ДРК^[71].

Іншай прычынай тупіковасці дыпламатычнага працэсу была адмова кангалезскіх уладаў прыняць апазіцыю за сталом перамоваў. Сітуацыя стала выпраўляцца, калі лівійскі лідар Муамар Кадафі арганізаваў шэраг сакрэтных сустрэч па чарзе з кіраўнікамі Уганды, ДРК і вядучых узброеных груповак. 18 красавіка 1999 года ў Сірце (Лівія) Кабіла і яго ўгандыйскі калега Ёверы Мусевені пад наглядам лівійскага кіраўніка падпісалі Пагадненне аб спыненні вайны. У сярэдзіне мая таго ж года па ініцыятыве Кадафі ў Сірце склікана новая сустрэча, на якой прэзідэнт ДРК упершыню прызнаў, што дыялог з паўстанцамі магчыма было б правесці ў Лусацы (Замбія)^[71].

У ліпені шасцю ваюючымі краінамі (Дэмакратычная Рэспубліка Конга, Ангола, Намібія, Зімбабвэ, Руанда і Уганда) было падпісана Лусакскае пагадненне аб спыненні агню. 1 жніўня ўлады заключылі перамір’е з ВРК, а 31 жніўня — з КАД^[72][73].

30 лістапада, на фоне чарговай эскалацыі вайны, Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю № 1279. Дакумент санкцыянаваў разгортванне шматнацыянальных сіл у складзе 5537 міратворцаў і 500 назіральнікаў. Місія прызначалася для кантролю за выкананнем Лусакскага пагаднення^[74][75].

11 чэрвеня 2000

15 лютага 2001

     Пад кантролем урада ДРК і саюзнікаў

     Пад кантролем Руанды і праруандыйскіх баевікоў

     Пад кантролем Уганды і праўгандыйскіх баевікоў

Нягледзячы на ўвод міратворцаў ААН і заключэнне Лусакскага пагаднення, сутыкненні працягваліся. Неаднаразовыя дыпламатычныя спробы некалькіх краін і міжнародных арганізацый, такіх як ААН, Арганізацыя афрыканскага адзінства (цяперашні Афрыканскі саюз) і Садружнасць развіцця краін Паўднёвай Афрыкі, не дапамаглі спыніць канфлікт. Найбольш буйныя бітвы адбываліся ў раёнах стратэгічнага значэння — правінцыі Катанга (багатая меддзю) і Усходняе Касаі (цэнтр алмазнай здабычы). Мэта Руанды заключалася менавіта ў захопе багатых прыроднымі рэсурсамі раёнаў, каб пазбавіць урад ДРК крыніц фінансавання ваенных дзеянняў. У перыяд з мая па снежань 2000 года было зафіксавана каля 177 сутыкненняў, прычым з тэндэнцыяй нарастання. У дадзеных правінцыях баі пераважна вяліся паміж вяліся узброенымі групамі «Май-май» і сіламі паўстанцаў, падтрыманых замежнымі саюзнікамі. У некаторых раёнах на працягу года было зафіксавана да 10 сутыкненняў. Відавочцаў паведамлялі аб прысутнасці руандыйскіх і ўгандыйскіх вайскоўцаў, якія забяспечвалі ахову шахт, дзе здабываліся колтан і алмазы^[71].

У сакавіку 2000 года тэрыторыя, падкантрольная апазіцыі і яе саюзнікам, дасягнула піка^[70]. У маі і чэрвені абвастрыўся ўгандыйска-руандыйскі канфлікт вакол алмазнай здабычы пад Кісангані. 9 жніўня сіламі ВРК у раёне ракі Убангі было спынена буйное наступленне праціўніка^[76][77][69]. У кастрычніку войскі ДРК пры падтрымцы арміі Зімбабвэ пачалі аперацыю па вызваленні Катангі і на працягу двух тыдняў адваявалі значную колькасць гарадоў, аднак, у далейшым наступленне было спынена. У снежні ў Харарэ было падпісана пагадненне аб стварэнні дзесяцімільнай зоны бяспекі ўздоўж лініі фронту і размяшчэння ў ёй назіральнікаў ААН^[69].

16 студзеня 2001 года Ларан Кабіла быў застрэлены ў прэзідэнцкім палацы ў Кіншасе^[78][79]. Першапачаткова ўрад заявіў, што прэзідэнт паранены, але яшчэ жывы. Яго даставілі самалётам у Зімбабвэ для інтэнсіўнай тэрапіі, дзе той і памёр^[80]. Абставіны забойства Кабілы незразумелыя і былі прадметам шматлікіх чутак і рознагалоссяў^[81]. Так ці інакш, але ўлада перайшла да ягонага сына Жазефа^[78].

У гэты перыяд расстаноўка сіл, у цэлым, не змянялася. Бакі стаміліся ад вайны, а таму абменьваліся млявымі ўдарамі^[82]. У 2002 годзе становішча праціўнікаў Кабілы пагоршылася: многія байцы КАД альбо дэзертыравалі, альбо перайшлі на бок урада. Баньямуленге, якія да гэтага часу заставаліся касцяком праруандыйскіх сіл у ДРК, стаміліся ад вайны. Час ад часу апалчэнцы бунтавалі^[83].

У сакавіку групоўка КАД-Гома захапіла ва ўрадавых войск горад Маліра, размешчаны на ўзбярэжжы возера Танганьіка. Па даных названай фракцыі, на наступны дзень у адказ населены пункт быў абстраляны ўрадавымі кананерскімі лодкамі. Захоп быў расцэнены як парушэнне Лусакскага пагаднення аб спыненні агню^[84].

У красавіку 2002 года актывізаваліся мірныя перамовы^[19]. 19-га чысла кангалезкія фракцыі падпісалі дагавор, які прадугледжваў фарміраванне ўрада з прадстаўнікоў усіх удзельнікаў канфлікту, інтэграцыю баевікоў у армію і паліцыю, свабодныя выбары. Ключавыя пасады размеркаваны паміж уладай і апазіцыяй: прэзідэнтам заставаўся Кабіла, прэм’ер-міністрам павінен быў стаць Бемба^[85]. У кастрычніку ў Прэторыі праведзены чарговыя сустрэчы прадстаўнікоў урада з апазіцыяй. Бакі абмяркоўвалі пасляваенны падзел улады. 16 снежня было нечакана заключана новае пагадненне, як мяркуецца, пад ціскам кіраўніка ПАР Таба Мбэкі^[86]. У дакуменце ўтрымліваліся тыя ж асноўныя пункты, што і ў красавіцкай дамове^[87].

30 ліпеня ў Прэторыі падпісана пагадненне паміж Руандай і Дэмакратычнай Рэспублікай Конга^[88]. Паводле дамовы, руандыйскі кантынгент павінен быў пакінуць зону баявых дзеянняў. Апалчэнне Інтэрахамвэ стала раззбройвацца^[89]. 27 верасня руандыйцы пачалі пакідаць краіну^[82], а 5 кастрычніка Руанда абвясціла аб завяршэнні вываду свайго кантынгенту^[90]. 6 верасня ДРК падпісала дамову і з Угандай, армія якой таксама абавязвалася пакінуць тэрыторыю суседняй дзяржавы^[91][82]. Пакідаць «гарачую кропку» сталі і саюзнікі Кабілы: у канцы 2001 года быў завершаны вывад намібійскіх войск^[39]; далей сталі сыходзіць зімбабвійцы, цалкам пакінуўшы краіну да канца 2002-га^[58].

Адносна часцей Узброеных сіл Уганды, якія размяшчаліся галоўным чынам у правінцыі Ітуры, узніклі праблемы. Вывад замежных войск прывёў у маі 2003 года да эскалацыі даўняга канфлікту паміж плямёнамі хема і лінду. У эпіцэнтры баёў апынуліся 700 вайскоўцаў ААН. Пасля дзесяці дзён сутыкненняў, толькі пры пасрэдніцтве кангалезскага ўрада, удалося дамагчыся спынення агню. Францыя, атрымаўшы мандат ААН, пачала ваенную аперацыю «Artemis», перакінуўшы ў Ітуры 1500 салдат і размясціўшы ў суседняй Угандзе ўдарную эскадрыллю з 10 самалётаў. Французскае камандаванне прымусіла бакі прыпыніць сутычкі^[82].

30 чэрвеня ў Кіншасе паўстанцы і Кабіла падпісалі пагадненне аб падзеле ўлады. У падпарадкаванні прэзідэнта застаўся штаб Узброеных сіл і ВМФ, лідары КАД узначалілі сухапутныя войскі, лідары ВРК — ВПС. Краіну падзялілі на 10 ваенных акругаў, перадаўшы іх у падпарадкаванне кіраўнікам асноўных груповак. Афіцыйна вайна скончылася^[82].

За аснову прымірэння ўрада і апазіцыі ДРК легла класічная схема народаўладдзя, якая прызнае права Кабілы займаць пасаду прэзідэнта краіны на пераходны перыяд. У той жа час склалася рэдкая, калі не выключная, формула ўлады: прэзідэнт і чатыры віцэ-прэзідэнта. Прычым двое з іх, найбольш уплывовыя, належалі да ўзброенай апазіцыі, і за імі стаяла больш за 10 тыс. баевікоў. У гэтых умовах пачаўся найскладанейшы этап кангалезскай перабудовы. Пры адсутнасці адзінства ў пераходным урадзе трэба было завяршыць працэс фарміравання прававой базы, павысіць абароназдольнасць шляхам стварэння арміі і паліцыі, ліквідаваць узброеныя групоўкі, аднавіць дзяржаўную ўладу па ўсёй краіне і, як завяршэнне працэсу пераходнага перыяду, правесці агульнадэмакратычныя выбары^[92].

Размах і амбіцыйнасць задач пераходнага перыяду прымусілі мабілізаваць унутраныя рэсурсы краіны для рэалізацыі намечаных праграм. У 2005 годзе была праведзена рэгістрацыя 25 млн будучых выбаршчыкаў, абсталявана 50 тысяч выбарчых участкаў, адбыўся канстытуцыйны рэферэндум. У лютым наступнага года Кабіла зацвердзіў новую Канстытуцыю і закон аб усеагульных выбарах, які вызначаў тэрміны і парадак іх правядзення. Гаворка ішла пра прэзідэнцкія, парламенцкія і выбары ў мясцовыя органы самакіравання. Змянілася геральдыка краіны. На гербе леў саступіў месца леапарду, а сцяг вярнуў сваё аблічча часоў 1963—1971 гадоў^[92]. У 2006 годзе ў краіне прайшлі выбары, перамогу на якіх атрымаў Кабіла. Тым самым, пераходны перыяд быў завершаны^[93].

Абстаноўка ў краіне па-ранейшаму была неспакойнай. ДР Конга была ахоплена палітычнымі і эканамічнымі крызісамі, насельніцтва пакутавала ад беспрацоўя і злачыннасці^[92]. Усё яшчэ працягваўся ўзброены гвалт. Гэта было абумоўлена непрымірымай пазіцыяй урада Руанды, які не жадаў пазбаўляцца даходаў ад экспарту кангалезскіх мінералаў, і дзейнасцю ва Усходнім Конга груповак хуту. Працягвалі барацьбу баевікі-тутсі, меўшы асцярогі з нагоды сваёй далейшай маргіналізацыі. У 2004 годзе тутсі разгарнулі паўстанне ў правінцыі Паўночнае Ківу. Такім чынам, баявыя дзеянні аднавіліся^[94][95]. Збольшага працягу канфрантацыі спрыяла знешнеэканамічныя арыентацыя краін: ДР Конга ўзяла курс на збліжэнне з КНР, у той час як Руанда карысталася падтрымкай Захаду^[96].

Вайна выклікала пагрозу «балканізацыі» ДР Конга. Упершыню ў падобную сітуацыю краіна трапіла яшчэ ў першыя гады незалежнасці, але ёй удалося пераадолець крызіс. З другой паловы 1990-х фактычна знікла цэнтралізаваная дзяржава, адбыўся падзел на дзве, а затым на тры асноўныя вобласці ўплыву: Захад (прадстаўлены афіцыйнымі ўладамі), Усход (у асаблівасці рэгіён Ківу, дзе дзейнічаюць апазіцыйныя групоўкі) і Поўдзень (рэгіён Катанга, дзе ў пачатку 2000-х актывізаваўся сепаратысцкі рух і моцны пазіцыі атрадаў «Май-май»). Становішча пагаршаецца рэгіяналізацыяй: паводле артыкула 3 канстытуцыі 2006 года, правінцыі і дэцэнтралізаваныя тэрытарыяльныя ўтварэнні валодаюць правасуб’ектнасцю і кіруюцца мясцовымі органамі. Яны карыстаюцца свабодным кіраваннем і аўтаноміяй кіравання сваімі эканамічнымі, чалавечымі, фінансавымі і тэхнічнымі рэсурсамі^[97].

У пасляваенную эканоміку ДРК укараніліся магутныя фінансава-прамысловыя кампаніі з ЗША, ПАР, Швейцарыі і КНР. Танная працоўная сілы і самае прымітыўнае абсталяванне дазваляе карпарацыям-пасярэднікам скупляць рэсурсы па нізкай цане, а затым перапрадаваць сусветным гігантам. Адсюль і характэрная асаблівасць дзеянняў мясцовых узброеных фарміраванняў, якія імкнуцца ў першую чаргу ўзяць пад кантроль руднікі^[32][98].

Міжнародны камітэт выратавання (МКВ) назваў Другую кангалезскую самым смяротным канфліктам з часоў Другой сусветнай вайны^[99]. Паводле ацэнак Міжнароднага камітэта Чырвонага Крыжа за 2004 года, колькасць загінуўшых склала ад 3,4 да 4,4 мільёна чалавек. У 2008 годзе МКВ заявіў, што баявыя дзеянні і іх наступствы забралі 5,4 мільёна жыццяў, у асноўным ад хвароб і недаядання. Ахвяры непасрэдна ад баявых дзеянняў склалі 500 000 загінуўшымі^[100][101] (існуюць таксама ацэнкі ў 350 000 забітых^[102][103]). Кангалезская актывістка па абароне ахвяр згвалтаванняў Рэбека Масіка Кацува заяўляла пра каля 6 млн ахвяр^[104]. Яшчэ 2 мільёны чалавек былі вымушаны пакінуць свае дамы^[19]. У агульную колькасць загінуўшых таксама ўнесены 60—70 тысяч пігмеяў (40 % ад даваеннай пігмейскай дыяспары Усходняга Конга), забітых падчас кампаніі «Сціранне табліцы», праведзенай ВРК^[105]. Правабаронцы заклікалі прызнаць гэта генацыдам, аднак такі статус трагедыя так і не атрымала^[106].

У сваю чаргу Праект справаздачы аб бяспецы чалавека Універсітэта імя Саймана Фрэйзера аспрэчвае большасць ацэнак. Як сцвярджалі спецыялісты, лічбы былі заснаваны на агульным узроўні смяротнасці^[107][108].

З-за вайны інфраструктура знасілася, а пастаянная пагроза нападаў зрабілі немагчымым сухапутнае паведамленне паміж рэгіёнамі краіны, у выніку чаго ўнутраны гандаль у дзяржаве застопарыўся. Па рацэ Конга, самым важным транспартным маршруце, на некалькі гадоў прыпынілася суднаходства. Ізаляваныя вёскі апынуліся адрэзанымі ад гарадскіх рынкаў, а гарады пакутавалі ад недахопу стравы. У сталічнай Кіншасе цэны на прадукты харчавання за год выраслі ў чатыры разы. Сітуацыя пагаршалася тым, што міжнародная дапамога паступала вельмі рэдка. Першапачаткова яна ў асноўным абмяжоўвалася сталіцай і толькі ў 2001 годзе дасягнула непасрэдных зон баявых дзеянняў^[109].

Узмацнілася збядненне насельніцтва. Даследаванне, праведзенае ўрадам краіны ў 2006 годзе, паказала, што 76 % жыхароў не маглі адправіць сваіх дзяцей у школу, 79 % недаядалі, 81 % не мелі належнага жылля, а 82 % не мелі доступ да медыцынскай дапамогі. 71 % грамадзян былі ў абсалютнай беднасці. Па даных гуманітарных арганізацый, у 2000 годзе 31 % жыхароў Кіншасы хранічна недаядалі і толькі 10 % маглі дазволіць сабе трохразовае харчаванне. У 2003 годзе сярэдняе спажыванне ежы насельніцтвам складала 1300 кілакалорый у дзень^[110].

Сярод замежных інтэрвентаў галоўным пацярпелым было Зімбабвэ. З-за ўдзелу краіны ў вайне Міжнародны валютны фонд і Сусветны банк паставілі на перагляд свае праграмы дапамогі Харарэ^[111], пазбавіўшы Мугабэ замежнай валюты, неабходнай яму для куплі запасных частак для ваеннай тэхнікі на суму 600 мільёнаў долараў ^[112]. Часопіс Financial Times паведаміў, што ў перыяд са студзеня па чэрвень 2000 года ўрад Зімбабвэ выдаткаваў 166 мільёнаў на ваенныя патрэбы^{[113][114][115]}. Гэтыя фактары спрыялі сур’ёзнай эканамічнай нестабільнасці ў краіне ў 2000-я, кульмінацыяй якой стала гіперінфляцыя 2007—2009 гадоў^[115][116].

З-за вайны ў Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга папуляцыя сланоў скарацілася ўдвая. З 22 000 бегемотаў засталося толькі 900^[117][118]. Акрамя таго, страчана 1,31 % лясоў краіны, што супастаўна з памерам тэрыторыі Бельгіі^[119]. Гэта было абумоўлена адразу некалькімі прычынамі:

1. Перасяленне мірных жыхароў з населеных пунктаў у лясы, дзе ў выніку палявання па дзікіх жывёл бежанцы скарацілі іх папуляцыю^[120]. Неабходнасць выжыць вымушала людзей парушаць табу (гэта тычылася толькі вясковых, бо ў выхадцаў з горада забарон не існавала). Так, паводле даследвання Кіёцкага ўніверсітэта 2009 года, у народа нганда з-за вайны знікла забарона на паляванне па баноба^[121].
2. Размяшчэнне паўстанцамі сваіх баз у джунглях, з-за чаго мяса дзікіх жывёл стала асноўнай ежай апалчэнцаў^[118].
3. Улады ДРК, шукаючы сродкі для вядзення вайны, здавалі ў арэнду ўчасткі з ляснымі масівамі замежным карпарацыям^[122].

Следствам узброенага канфлікту сталі шматлікія злачынствы супраць чалавечнасці і ваенныя злачынствы. Некаторыя з іх застаюцца беспакаранымі. Праблему спрабуюць пераадолець улады ДР Конга, праваахоўныя рэгіянальныя і міжнародныя арганізацыі, прадстаўнікі грамадзянскай супольнасці, аднак пакуль яна застаецца нявырашанай^[123].

Пакаранне за ўчыненыя злачынствы стала «болевым пунктам» для дзяржавы. Істотнай перашкодай для яе рашэння з’яўляецца ваенна-палітычны крызіс на ўсходзе краіны, актыўнасць баевікоў як кангалезскага, так і замежнага паходжання, слабасць сілавых структур. Судовыя органы практычна бяздзейнічаюць у чаканні рэформы, на якую не хапае ні сіл, ні фінансавых рэсурсаў. Нямоглымі застаюцца таксама патрабаванні рэгіянальных арганізацый і грамадзянскай супольнасці прыцягнуць вінаватых да адказу з-за недастатковай развітасці і актыўнасці^[124]. Больш за тое, дзясяткі баевікоў працягваюць здзяйсняць супрацьпраўныя дзеянні супраць безабаронных жыхароў у кангалезскіх правінцыях. Гэта стварае спрыяльную глебу для ўзнікнення новых ачагоў узгарання канфліктаў і незлічоных людскіх страт^[125].

У перыяд з 1993 па 2003 год з 617 зафіксаваных выпадкаў грубых парушэнняў правоў чалавека раскрыта не больш за два дзясяткі, што, у сваю чаргу, паказвае слабасць усёй судовай сістэмы ДРК. У 2010-я было раскрыта і даведзена да суда ўсяго некалькі спраў, звязаных з адказнасцю некаторых асоб за генацыд, ваенныя злачынствы і злачынствы супраць чалавечнасці. Улічваючы вельмі нізкія паказчыкі ў выкрывальнасці злачынстваў, кангалезцам даводзіцца звяртацца па дапамогу ў Міжнародны крымінальны суд (МКС) і іншыя міжнародныя інстанцыі для выпраўлення становішча ў гэтай сферы^[126]. Тым не менш, кангалезскі правасуддзе хоць працуе павольна, але ўсё ж мае пэўныя дасягненні^[127].

У верасні 2011 года ўлады распачалі спробу стварэння Міжнароднага крымінальнага суда па ДРК (аналагічнага таму, які быў створаны па Руандзе). Аднак у жніўні парламент адхіліў праект закона аб заснаванні такой установы. Дэпутаты апелявалі да таго, што маюць намер ратыфікаваць Рымскі статут, які не дапускае стварэння міжнароднага трыбунала па асобна ўзятай краіне. У ДРК разгарнулася жорсткая палеміка паміж прыхільнікамі і праціўнікамі дадзенай ініцыятывы^[128].

У 2007—2013 гадах вялося следства па справе Мацьё Нгуджола Чуі, які раней узначальваў Фронт нацыяналістаў і інтэграцыяністаў. Былы баявік абвінавачваўся па сямі пунктах у ваенных злачынствах і трох — у злачынствах супраць чалавечнасці. Адным з галоўных эпізодаў абвінавачвання быў напад на вёску Багаро ў правінцыі Ітуры (24 лютага 2003). Тады апазіцыянеры забілі 200 мірных жыхароў з народнасці хема. Нгуджола былі таксама прад’яўленыя абвінавачванні ў вярбоўцы і выкарыстанні дзяцей-салдат, у рабаваннях, сексуальным гвалце над захопленымі жанчынамі і дзяўчынкамі, утрыманні палонніц у нечалавечых умовах. Па той жа справе разам з ім праходзіў таксама адзін з былых лідараў Патрыятычных сіл супраціўлення Ітуры — Жэрмен Катанга. Пазней справы двух баевікоў былі падзелены. У выніку датычнасць Нгуджола да разні ў Багаро і іншых эпізодах не была даказана, а вось Катанга атрымаў 12 гадоў турмы^[129].

Тым часам пачаўся судовы працэс над Боска Нтаганда, які добраахвотна здаўся амерыканскай дыпмісіі ў Руандзе, запатрабаваўшы перадаць сябе МКС. Гэта стала першай добраахвотнай здачай міжнароднаму трыбуналу. Экс-баевіка абвінавацілі ў ваенных злачынствах і злачынствах супраць чалавечнасці, учыненых у перыяд з верасня 2002 па верасень 2003 года. У яго справе ўтрымлівалася 922 імя ахвяр, 97 з якіх — так званыя «дзеці-салдаты», якіх абвінавачаны рэкрутаваў у шэрагі паўстанцаў^[130].

Пасля распаду СССР вялікая колькасць вайскоўцаў па розных прычынах вымушаны былі адысці ад службы. Падобная сітуацыя была і ў грамадзянскіх галінах. У пошуках заробку яны накіраваліся ў розныя «гарачыя кропкі» як на постсавецкай прасторы, так і па-за ёй. Па словах прэзідэнта расійскай Асацыяцыі лётнага складу Анатоля Качура, за мяжу з’ехалі каля 7 тыс. лётчыкаў і тэхнікаў з былога СССР, большасць з іх па прыватных кантрактах. Лёс многіх застаўся невядомым. Толькі ў Афрыцы з 400 пілотаў, якія ляталі па прыватных кантрактах, палова трапіла ў палон ці загінула^[131].

Непасрэдна ў ДР Конга найміты з былога СССР з’явіліся яшчэ ў сярэдзіне 1990-х, некаторыя з іх змагаліся ў Першай кангалезскай вайне на баку Мабуто^[132]. У Другой кангалезскай вайне яны ваявалі за Кабілу. Замежнікі ляталі на чатырох Су-25, закупленых у Грузіі па кантракце 1999 года Тбіліскага авіяцыйнага завода. З іх два самалёты пабудовы 1991 года (завадскія нумары 25508110578 і 25508110579, бартавыя нумары ВПС ДРК FG-500 і FG-501) і два самалёты новай пабудовы 1999 года (завадскія нумары 25508110580 і 25508110581, бартавыя нумары ВПС ДРК FG-502 і FG-503). Дастаўка машын з Тбілісі ў ДРК праведзена ў канцы 1999 — пачатку 2000, пасля чаго дадзеныя чатыры штурмавікі склалі аснову баявога патэнцыялу ВПС краіны. Пазней лётчыкі грунтаваліся на аэрадромах Гома і Букаву, сярэдняя заработная плата наймітаў складала ад 1 да 1,5 тысяч долараў у месяц^[3].

У жніўні 2001 года ў джунглях з-за адмовы рухавіка разбіўся самалёт Ан-28, які належаў мясцовай кампаніі Agefreco Air. На месцы катастрофы, за 25 км ад аэрапорта горада Букаву, байцы з атрадаў паўстанцаў і мясцовыя жыхары знайшлі целы дваіх пілотаў і трохгадовага кангалезскага дзіця. Яшчэ сем чалавек, якія знаходзіліся ў самалёце, атрымалі раненні. Як заявіў уладальнік самалёта Патрыс Башэнгезі, яго пілатавалі Генадзь Соснін (грамадзянін Расіі) і Садырдат Аралееў (грамадзянін Казахстана)^[131].

З канцом вайны замежнікі засталіся ў краіне і ўдзельнічалі ў наступных ваенных канфліктах. У снежні 2006 года Су-25 (борт FG-503) быў страчаны падчас катастрофы, загінуў лётчык з Беларусі А. П. Ліхоткін. У чэрвені 2007 года разбіўся борт FG-501, загінуў украінскі лётчык А. А. Маргатаў^[3].

• Дзеці-салдаты ў Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга
• Сексуальны гвалт падчас Кангалезскіх войн

Каментарыі

Крыніцы

• Троянский М. Г., Карпович О. Г., Сидорова Г. М., Шангараев Р. Н. Россия-Африка: стратегическое сотрудничество: монография. — Дипломатическая академия МИД России, 2023. — 324 с.
• Денисова Т.С., Костелянец С.В. Демократическая Республика Конго: политическая нестабильность и фактор Руанды // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Международные отношения. — 2023. — № 1 (23). — С. 37—47.
• Добрякова Н. А., Кармов Т. М., Лобанов В. Б., Труфанов Г. А. Конфликт в Демократической Республике Конго и Россия: перспективы урегулирования // Современная научная мысль. — 2020. — С. 142—148.
• Г.М. Сидорова Военные преступления в районе великих африканских озер и вопросы правосудия // Вестник Московского государственного лингвистического университета. Общественные науки. — 2016. — № 2 (741). — С. 284—296.
• Г.М. Сидорова Вооруженные конфликты в районе Великих африканских озер и преступления против человечности // Вестник Московского государственного лингвистического университета. Общественные науки. — 2016. — С. 118—129.
• Коновалов И.П. Африканские войны современности. — Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры, 2012. — 98 с. — ISBN 978-5-906233-01-1.
• Г.М. Сидорова Демократическая Республика Конго: политическая нестабильность и фактор Руанды // Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 4: История. Регионоведение. Международные отношения. — 2011. — № 2 (20). — С. 81—89.
• Dominic Johnson. Kongo – Kriege, Korruption und die Kunst des Überlebens. 2. Auflage. — Frankfurt am Main: Brandes & Apsel, 2009. — ISBN 978-3-86099-743-7.
• G. Prunier. Africa's World War: Congo, The Rwandan Genocide, and the Making of a Continental Catastrophe. — Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0199754205.
• Peter Scholl-Latour. Afrikanische Totenklage – Der Ausverkauf des Schwarzen Kontinents. — München: Goldmann, 2003. — ISBN 3-442-15219-4.

	Другая кангалезская вайна на Вікісховішчы

• BBC Q&A on DR Congo conflict — BBC: Updated timeline of Congo history, with emphasis on the war
• Война и залежи // Комерсантъ
• Вспаривали животы беременным, расчленяли священников: о самой страшной войне современности // МО ФССБ