Гродзенскі раён

Плошча 2700 км² (1-е месца сярод раёнаў). Большая частка тэрыторыі раёна занята Нёманскай нізінай, на захадзе — Гродзенскае ўзвышша. Рэльеф — узгорыста-раўнінны. Пераважае вышыня 100—170 метраў над узроўнем мора. Самы высокі пункт — 247 метраў (каля аг. Капцёўка).

Карысныя выкапні: цагельныя гліны, торф, сілікатныя пяскі, мел, пясчана-гравійныя матэрыялы, сапрапель.

Сярэдняя тэмпература студзеня −5,1 °C, ліпеня 18 °C. Ападкаў выпадае 545 мм у год. Вегетацыйны перыяд — 199 сутак.

Асноўныя рэкі — Нёман і яго прытокі Свіслач, Ласосна, Чорная Ганча, Котра. Аўгустоўскі канал злучае раку Нёман з ракой Бебжа (басейн ракі Вісла). Іншыя рэкі: Баранава, Баярка, Гажанка, Горніца. На тэрыторыі раёна размешчаны азёры: Белае, Рыбніца, Малочнае, Кальніца, Вераўскае, Вензавец, Кавеня, Шлямы.

Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, яловыя, займаюць 31,7 % тэрыторыі раёна (буйны масіў Гродзенскай пушчы на паўночным усходзе). Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя. Агульная плошча балот займае 2,5 % плошчы раёна (балотныя масівы Святое, Масткі-Нівішча, Закрэўшчына).

На тэрыторыі раёна размешчаны заказнікі: ландшафтны — Азёры, біялагічныя — Гожаўскі і Сапоцкінскі. Помнікі прыроды: кангламерат пясчана-гравійна-галечны «Прынёманскі», геалагічныя агаленні Калодзежны Роў і Равец.

Гродзенскі раён утвораны 15 студзеня 1940 года ў складзе Беластоцкай вобласці БССР. 1 мая 1940 года мястэчка Індура атрымала статус пасёлка гарадскога тыпу. 12 кастрычніка 1940 года падзелены на 17 сельсаветаў: Агародніцкі, Багушоўскі, Брузгінскі, Валкушскі, Верцялішкаўскі, Гібуліцкі, Гожаўскі, Грандзіцкі, Далінскі, Дубаўскі, Жукевіцкі, Індурскі, Капцёўскі, Кузніцкі, Навасёлкаўскі, Падліпкаўскі, Путрышкаўскі. 25 лістапада 1940 года да раёна далучаны Ліхацкі, Парэцкі, Плябанішкаўскі і Прывалкаўскі сельсаветы скасаванага Парэцкага раёна, Валкушскі, Дубаўскі і Кузніцкі сельсаветы перададзены Саколкаўскаму раёну. З 20 верасня 1944 года ў складзе Гродзенскай вобласці. 16 жніўня 1945 года да раёна далучаны Бялянскі сельсавет Дамброўскага раёна, Адэльскі і Дубаўскі сельсаветы Саколкаўскага раёна. 29 снежня 1949 года статус Індуры паніжаны з пасёлка гарадскога тыпу да вёскі. 16 ліпеня 1954 года скасаваны Агародніцкі, Жукевіцкі, Ліхацкі, Падліпкаўскі і Плябанішкаўскі сельсаветы, Гібуліцкі сельсавет перайменаваны ў Малахавіцкі, Навасёлкаўскі — у Баранаўскі. 10 сакавіка 1959 года да раёна далучаны гарадскі пасёлак Сапоцкін, Багатырскі, Баранавіцкі, Галынкаўскі, Лойкаўскі, Навумавіцкі, Новікаўскі, Рачыцкі, Сільванавецкі, Соніцкі сельсаветы скасаванага Сапоцкінскага раёна. 1 верасня 1959 года скасаваны Багатырскі, Новікаўскі, Рачыцкі, Сільванавецкі сельсаветы, Галынкаўскі сельсавет перайменаваны ў Гінавіцкі. 17 лістапада 1959 года скасаваны Багушоўскі, Брузгінскі, Малахавіцкі сельсаветы, утвораны Каробчыцкі сельсавет. 2 снежня 1961 года скасаваны Прывалкаўскі сельсавет. 25 снежня 1962 года да раёна далучаны гарадскі пасёлак Скідзель, Абухаўскі, Азёрскі, Багатырэвіцкі, Берштаўскі, Глінянскі, Жытомлеўскі, Лунненскі, Наварудскі, Русінавецкі, Скідзельскі сельсаветы скасаванага Скідзельскага раёна. 15 мая 1963 года скасаваны Бялянскі сельсавет, 23 сакавіка 1964 года — Адэльскі сельсавет. 6 студзеня 1965 года Берштаўскі сельсавет перададзены Шчучынскаму раёну, Багатырэвіцкі, Лунненскі і Русінавецкі сельсаветы — адноўленаму Мастоўскаму раёну. 10 снежня 1965 года Дубаўскі сельсавет перайменаваны ў Падліпкаўскі, 1 жніўня 1966 года Соніцкі — у Васілевіцкі, 28 ліпеня 1967 года Далінскі — у Квасоўскі. 28 ліпеня 1967 года скасаваны Баранаўскі, 11 лютага 1972 года — Навумавіцкі, 29 верасня 1972 года — Глінянскі, 10 снежня 1973 года — Наварудскі, 29 верасня 1975 года — Жытамлянскі сельсаветы. 30 студзеня 1974 года гарадскі пасёлак Скідзель набыў статус горада раённага падпарадкавання. 12 верасня 1977 года Падліпкаўскі сельсавет перайменаваны ў Адэльскі, 15 ліпеня 1985 года Гінавіцкі сельсавет — у Раціцкі. 16 сакавіка 1987 года скасаваны Васілевіцкі і Грандзіцкі сельсаветы, 21 жніўня 1989 года — Каробчыцкі сельсавет. 20 верасня 2002 года Баранавіцкі сельсавет перайменаваны ў Падлабенскі, скасаваны Лойкаўскі і Раціцкі сельсаветы. 23 студзеня 2014 года Сапоцкінскі пассавет рэарганізаваны ў Сапоцкінскі сельсавет.

Колькасць насельніцтва раёна на 1 студзеня 2016 года — 50,5 тыс. чалавек. У горадзе Скідзелі — 10,4 тыс. чалавек, у гарадскім пасёлку Сапоцкіне — 1,1 тыс. чалавек; гарадское насельніцтва — 11,5 тыс. чалавек, сельскае — 38,9 тыс. чалавек.Нацыянальны склад: беларусы — 56 %, палякі — 34 %, рускія — 7,8 %, іншыя нацыянальнасці — 2,2 %.

Агульная плошча сельгасугоддзяў складае 117 тыс. га, з іх асушаных 20,9 тыс. га. У раёне 12 калгасаў, 5 саўгасаў, 4 сельгаспрадпрыемствы, 4 птушкафабрыкі. Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля (буйная рагатая жывёла, свінагадоўля, конегадоўля), буракаводства, агародніцтва, вырошчваюць збожжавыя, кармавыя культуры, бульбу.

Гродзенскі раён на працягу 2013—2014 гадоў займаў першае месца ў краіне па ўраджайнасці збожжавых і зернебабовых культур (73,9 цэнтнераў з гектара ў 2014 г.)^[4].

Прадпрыемствы: харчовай (Скідзельскі цукровы камбінат, вытворчасць мясных і агароднінных кансерваў, масла, сыру, крухмалу), дрэваапрацоўчай прамысловасці (мэбля, піламатэрыялы, сталярныя вырабы), паліўнай прамысловасці (торфабрыкет), вытворчасць будаўнічых матэрыялаў (кафля і жалезабетонныя вырабы).

На тэрыторыі раёна праходзяць чыгуначныя лініі Вільнюс — Гродна — Беласток (Польшча), Гродна — Масты, аўтадарогі ад Гродна на Беласток, Друскінінкай (Літва), Астрыну, Ліду, Вялікую Бераставіцу, Ваўкавыск.

У раёне дзейнічаюць 46 рэлігійных суполак, якія зарэгістравалі свае статуты: 24 рымска-каталіцкіх, 18 — праваслаўных, таксама дзейнічаюць: суполка царквы Хрысціян Веры Евангельскай, царква Хрысціян Адвентыстаў Сёмага Дня, мусульманская рэлігійная суполка, Новаапостальская рэлігійная суполка.

У прыходах раёна 14 праваслаўных святароў, 18 ксяндзоў, 9 з іх грамадзяне Рэспублікі Польшча. На тэрыторыі раёна знаходзіцца 40 культавых будынкаў.

Архітэктурныя помнікі: касцёл Тэклі (1854) у вёсцы Адамавічы, касцёл Ушэсця (XVIII ст.) у вёсцы Адэльск, царква Ушэсця (XX ст.) у вёсцы Азёры, Крыжаўзвіжанская царква (1881) у вёсцы Галавачы, касцёл (XIX ст.) у вёсцы Галынка, касцёл (XIX—XX стст.) у вёсцы Гожа, Свята-Дабравешчанская царква (XVII—XVIII стст.) у вёсцы Жытомля, касцёл Марыі (пачатак XX ст.) у вёсцы Зарачанка, Троіцкі касцёл (1825) у вёсцы Індура, Праабражэнская царква (1844) у вёсцы Коматава, Мікалаеўская царква (1822) у вёсцы Лаша, касцёл (1806) у вёсцы Парэчча, сядзіба (XIX ст.) у вёсцы Свіслач, палацава-паркавы ансамбль (XVIII—XIX стст.) у вёсцы Свяцк, Праабражэнскі касцёл (1844) у вёсцы Селіванаўцы. Помнік гідратэхнічнага будаўніцтва (XIX ст.) — Аўгустоўскі канал. У вёсцы Верцялішкі мемарыяльны комплекс на брацкай магіле савецкіх воінаў. Вёска Квасоўка — старажытны цэнтр мастацкага промыслу (ручное ткацтва і апрацоўка дрэва).

• Піліп Пятровіч Дайнека (1965—1970)^[5]

• Антон Васілевіч Баліцкі (1891, в. Балічы — 1937) — беларускі палітычны дзеяч, публіцыст.
• Іосіф Баранецкі
• Анжаліка Борыс (нар. 1973) — настаўніца і польскі грамадскі дзеяч Беларусі.
• Марыя Аляксандраўна Абабкава (нар. 1935, в. Сухмяні) — Герой Сацыялістычнай Працы.
• Леакадыя Іванаўна Богдан — Герой Сацыялістычнай Працы (1966).
• Макар Краўцоў (1891, в. Баброўня — 1939) — рэпрэсаваны дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху, аўтар слоў гімна Беларускай Народнай Рэспублікі «Мы выйдзем шчыльнымі радамі».

• Барыс Іванавіч Белы (2008)
• Міхаіл Сцяпанавіч Дарафейчык (2008)
• Антон Францавіч Клява (2008)
• Васіль Афанасьевіч Свірыд (2008)
• Яўгенія Філіпаўна Сідарчук (2008)
• Уладзімір Аляксандравіч Квач (2009)
• Васіль Апанасавіч Равяка (2010)
• Ілья Пятровіч Сянько (2010)
• Вольга Мікалаеўна Купрыенка (2010)
• Васіль Мікалаевіч Густыр (2011)
• Канстанцін Андрэевіч Скопінаў (2011)
• Мікалай Антонавіч Каханоўскі (2012)
• Іван Станіслававіч Алізаровіч (2012)
• Надзея Іванаўна Урукіна (2013)
• Аляксандр Іосіфавіч Дзерачэнік (2013)
• Станіслава Вацлаваўна Звалінская (2014)
• Міхаіл Віктаравіч Камарэц
• Аляксандр Мікалаевіч Шышко (2015)
• Мар’ян Антонавіч Скрамблевіч (2016)
• Генрых Адольфавіч Федасевіч (2016)