Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Вялейка)

З XVI ст. Вялейка была цэнтрам староства Ашмянскага павету, тады ж у старосьцінскім палацы пачала дзейнічаць каталіцкая капліца.

Па другім падзеле Рэчы Паспалітай (1793 год), калі Вялейка апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, капліца працягвала дзейнічаць. У 1810 годзе яна згарэла. У 1862 годзе кс. Севярын Мікутовіч пачаў будаваць у Вялейцы першы мураваны касьцёл. Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) расейскія адабралі незавершаны будынак у каталікоў і перадалі яго Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве). У 1874 годзе касьцёл перабудавалі ў маскоўскім стылі і асьвяцілі як Георгіеўскую царкву.

Хоць Вялейка была цэнтрам дэканату, вернікі мусілі былі доўгі час карыстацца невялікай капліцай. Толькі па маніфэсьце аб свабодзе сумленьня ў 1906 годзе пачалося будаваньне мураванага касьцёла паводле праекту інжынэра Аўгуста Клейна. У 1913 годзе касьцёл кансэкравалі пад тытулам Узвышэньня Сьвятога Крыжа.

У час Першай сусьветнай вайны будынак пацярпеў ад артылерыйскіх абстрэлаў.

За часамі міжваеннай Польскай Рэспублікі у 1922—1928 гадох касьцёл адрэстаўравалі. У гэты час да Вялейскай парафіі належаў філіяльны касьцёл ў вёсцы Гарадзішчы.

Па Другой сусьветнай вайне савецкія ўлады зачынілі касьцёл і перарабілі яго пад склад. У 1980-я гады будынку налалі статус помніка архітэктуры. Па рэстаўрацыі ў ім адкрылі выстаўную залю імя Нікадзіма Сілівановіча.

У 1990 годзе касьцёл вярнулі вернікам. Па рэстаўрацыі інтэр’ераў у прэзьбітэрыюме зьявіўся нэагатычны алтар, а ў левым крыле трансэпту — новы алтар у стылі нэабарока^[1].

Помнік архітэктуры нэаготыкі з элемэнтамі нэараманскага стылю. Гэта 3-нэфавая базыліка з разьвітым трансэптам і высокай вежай з паўднёвага боку бабінца. Мае асымэтрычную аб’ёмна-прасторавую кампазыцыю.

Інтэр’ер аздабляецца арабэскавым арнамэнтальным росьпісам.

• Старыя здымкі
• 
  1914 г.
• 
  А Канстанцінаў, 1915 г.
• 
  верасень 1915 г.
• 
  П. Аляксееў, 12 кастрычніка 1915 г.

• 
  Б. Мігачоў, 1916 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1918 г.

• 
  1918 г.
• 
  Б. Бэрман, 1918 г.
• 
  1918 г.
• 
  1922 г.

• 
  1924 г.
• 
  1924 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўны фасад
• 
  Бакавы фасад
• 
  Фрагмэнт

• Каталіцкія святыні. Мінска-Магілёўская архідыяцэзія. Частка I / Тэкст і фота А. Яроменкі. — Менск: «Про Хрысто», 2003. — 256 с.: іл. ISBN 985-6628-37-7.
• Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; маст. І. Бокі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  612Г000105

• Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа ў Вялейцы, Radzima.org