Амсьціслаўскае ваяводзтва
Амсьці́слаўскае ваяво́дзтва[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 22,6 тыс. км². Сталіца — места Амсьціслаў. Найбольшыя месты і мястэчкі: Дрыбін, Жукава, Крычаў, Радамля, Радзівілаў, Расна, Хаславічы, Шумячы[1][2].
Амсьціслаўскае ваяводзтва лац. Amścisłaŭskaje vajavodztva | |
![]() Герб | |
Агульныя зьвесткі | |
---|---|
Краіна | Вялікае Княства Літоўскае |
Статус | ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d] |
Адміністрацыйны цэнтар | Амсьціслаў |
Дата ўтварэньня | 1566 |
Дата скасаваньня | 1772 |
Ваяводы | Ваяводы амсьціслаўскія |
Кашталяны | Кашталяны амсьціслаўскія |
Насельніцтва | гл. Дэмаграфія |
Плошча | 22,6 тыс. км² |
Час існаваньня | 1566—1772 |
Месцазнаходжаньне Амсьціслаўскага ваяводзтва | |
![]() | |
![]() |
Гісторыя
Утварылася згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў на аснове Амсьціслаўскага княства (з 1529 году — намесьніцтва[3]).
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Am%C5%9Bcis%C5%82a%C5%AD%2C_Trubiackaja_ra%C5%BAnia._%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%96%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%9E%2C_%D0%A2%D1%80%D1%83%D0%B1%D1%8F%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%8C%D0%BD%D1%8F_%281654%2C_1912%29.jpg/145px-Am%C5%9Bcis%C5%82a%C5%AD%2C_Trubiackaja_ra%C5%BAnia._%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%96%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%9E%2C_%D0%A2%D1%80%D1%83%D0%B1%D1%8F%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%8C%D0%BD%D1%8F_%281654%2C_1912%29.jpg)
У 1601 годзе большасьць мясцовага праваслаўнага сьвятарства далучылася да Берасьцейскай уніі. У 1614 годзе з фундацыі старосты Пятра Паца ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл[4], у 1637 годзе насупраць Замкавай гары — касьцёл і кляштар кармэлітаў. У 1641 годзе браты Москавічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр, а ў 1665 годзе Мар’яна Сухадольская — Мазалаўскі жаночы манастыр.
22 ліпеня 1654 году ў пачатку вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай маскоўскія войскі пад камандаю Трубяцкога захапілі Амсьціслаў і ўчынілі масавую разьню мескага насельніцтва. Акупанты з асаблівай жорсткасьцю забілі амаль 15 тыс. чалавек, у жывых засталося толькі каля 700 месьцічаў. У 1690 годзе ў Амсьціславе зьявіліся езуіты, якія трымалі тут місію, пазьней рэзыдэнцыю і калегіюм[5].
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Am%C5%9Bcis%C5%82a%C5%AD._%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%96%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%9E_%281872%29.jpg/220px-Am%C5%9Bcis%C5%82a%C5%AD._%D0%90%D0%BC%D1%81%D1%8C%D1%86%D1%96%D1%81%D0%BB%D0%B0%D1%9E_%281872%29.jpg)
Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Амсьціслаўскага ваяводзтва ліцьвінамі: «литвин мстисловец Юря Телега» (1609—1610 гады)[6], «…литвин Корнило Офонасьев в роспросе сказал: Кричевского повету, отец де ево был в Кричеве городничий» (1627 год)[7], «…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин[b], белорусец Мстиславского повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету» (1631 год)[10], «литвин Куземка Головач… шляхтич… Мстиславского повету» (1632 год)[11], «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> Мстиславского повету» (1633 год)[12], «литвин… Андрюшка Петров, купец мстисловец» (1644 год)[13]. Апроч таго, апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на Смаленшчыну ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «амсьціслаўцы і крычаўцы»[14]. Паводле каталёгу студэнтаў Грэцкай калегіі ў Рыме, Аўгустын Тамашэўскі азначаецца як Lithuanus, Mscislavia (1780 год)[15].
У верасьні 1708 году ў Вялікую Паўночную вайну на тэрыторыі ваяводзтва адбыліся дзьве істотныя бітвы паміж швэдзкімі і расейскімі войскамі: спачатку пад Маляцічамі, а потым — пад Раеўкай.
У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Амсьціслаўскае ваяводзтва спыніла сваё існаваньне. Ягоная тэрыторыя ўвайшла ў склад Амсьціслаўскага намесьніцтва Расейскай імпэрыі. Аднак урад ваяводы і кашталяна амсьціслаўскіх захоўваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім да ліквідацыі дзяржавы ў 1795 годзе.
Сымболіка
Герб ваяводзтва меў наступны выгляд: белая Пагоня ў чырвоным полі. Ваяводзкая харугва была лімонна-жоўтага колеру (паводле Гваньіні — «памяранцавага», аранжавага[16]) з выяваю гербу Пагоні ў цэнтры[17].
Мескія гербы атрымалі Амсьціслаў (Малая Пагоня) і Крычаў.
- Герб Амсьціслаўскага ваяводзтва Пагоня
- 1712 г.
- каля 1720 г.
- 1794 г.
- канец XIX ст. (рэканструкцыя)
Геаграфія
На поўначы межавала з Аршанскім паветам Віцебскага ваяводзтва і Смаленскім паветам Смаленскага ваяводзтва (пэўны час апошняе знаходзілася пад уладай Маскоўскай дзяржавы), на ўсходзе — зь Белгарадзкай губэрняй Маскоўскай дзяржавы, на поўдні — з Старадубскім паветам Смаленскага ваяводзтва, на захадзе — з Рэчыцкім паветам Менскага ваяводзтва[17].
Ахоплівала тэрыторыі былога Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу.
На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Амсьціслаў, Ганна / Мілаславічы, Геранімаў / Гронаў, Дрыбін, Жукава, Казімераў, Канічы, Касьцюковічы, Клімавічы, Лазовіцы, Маляцічы, Манастыршчына, Міхалаў / Забычаньне, Негін, Пятровічы, Пячэрск, Радамля, Расна, Радзівілаў / Хоцімля, Родня, Саматэвічы Студзянец, Хаславічы, Шумячы. Магдэбурскае права мелі Амсьціслаў (16 жніўня 1634 году) і Крычаў (23 жніўня 1633 году).
- Амсьціслаўшчына на старых мапах
- Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
- Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
- Амсьціслаўскае ваяводзтва (Парыж, 1724—1729)
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Kry%C4%8Da%C5%AD%2C_So%C5%BE._%D0%9A%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%B0%D1%9E%2C_%D0%A1%D0%BE%D0%B6_%28M._Ivanov%2C_1784%29.jpg/220px-Kry%C4%8Da%C5%AD%2C_So%C5%BE._%D0%9A%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%B0%D1%9E%2C_%D0%A1%D0%BE%D0%B6_%28M._Ivanov%2C_1784%29.jpg)
Ваяводзтва ня мела падзелу на паветы[1]. У яго склад уваходзілі Крычаўскае, Чэрыкаўскае, Чавускае, Магілёўскае, Радамльскае і Клімавіцкае нягродавае староствы (дзяржаўныя воласьці) і прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі[18].
Ваяводзкі соймік праводзіўся ў Амсьціславе, тамака ж месьціліся падкаморскі, земскі і гродзкі суды, склікалася паспалітае рушаньне. Амсьціслаўская шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (па адным на вясновую і восеньскую сэсіі).
Дэмаграфія
У сярэдзіне XVII ст. Амсьціслаўскае ваяводзтва налічвала 13 769 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 96 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 27 тыс. чал.[19]
Ураднікі
- Асноўныя артыкулы: ваяводы амсьціслаўскія і кашталяны амсьціслаўскія
У Сэнаце Рэчы Паспалітай Амсьціслаўскае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Згодна зь Люблінскай уніяй (1569) ваявода і кашталян амсьціслаўскія займалі даволі невысокія месцы: ваявода — па холмскім і перад мальбарскім, кашталян — па холмскім і перад эльблёнскім. З гэтае прычыны амсьціслаўскія пасады не цікавілі прадстаўнікоў вялікіх магнацкіх радоў, звычайна іх займалі нашчадкі руска-літоўскіх князёў і нават прадстаўнікі сярэдняй шляхты. За ўвесь час свайго існаваньня Амсьціслаўскае ваяводзтва мела 33 ваяводы і 28 кашталянаў[17].
Ваяводзкі мундзір складаўся зь цёмна-сіняга («гранатовага») кунтуша са срэбнымі адваротамі і жоўтага («саламянага») жупана.
Архітэктура
Драўляная
На Амсьціслаўшчыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.
- Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
- Надбрамная і цёплая цэрквы, Тупічэўшчына
- Халодная царква, Тупічэўшчына
- Царква Раства Багародзіцы, Радзівілаў
Мураваная
У XVIII ст. у мураваную архітэктуру Амсьціслаўшчыны прыйшла стылістыка віленскага барока.
- Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
- Касьцёл кармэлітаў, Амсьціслаў (віленскае барока)
- Касьцёл і калегіюм езуітаў, Амсьціслаў
- Царква Сьвятога Ануфрыя, Ануфрыева
- Руіны касьцёла, Пацкава
Заўвагі
Крыніцы
Літаратура
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Мяцельскі А. Мсціслаўскае княства і ваяводства ў ХІІ—ХVIII стст. — Менск: «Беларуская навука», 2010. — 664 с.: іл. ISBN 978-985-08-1202-5.
- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
Вонкавыя спасылкі
- «Віртуальнае Мсціслаўскае ваяводства» Праверана 30 сьнежня 2011 г.