Өрөмсө
Өрөмсө (рус. Урумчи́, уйғ. ئۈرۈمچی, Үрүмчи; иҫке ҡытайса — 迪化 Дихуа, ҡыт. ғәҙәти 烏魯木齊, ябайл. 乌鲁木齐, пиньин: Wūlǔmùqí, палл.: улумуци) — Шеңжан-Уйғыр автономиялы районындағы ҡала округы (ҠХР), бында автономиялы район хөкүмәте урынлашҡан. Ҡытайҙан булмаған сығанаҡтарҙа йыш ҡына «Урумчи ҡалаһы» исеме ҡала округының дүрт үҙәк районына ҡарата ғына ҡулланыла.
| Өрөмсө | |
| уйғ. Үрүмчи ҡыт. 乌鲁木齐 | |
 | |
| Рәсми атамаһы | 乌鲁木齐市 һәм ئۈرۈمچى شەھىرى |
|---|---|
| Дәүләт |  Ҡытай |
| Административ үҙәге | Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы |
| Административ-территориаль берәмек | Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+8:00[d] һәм Xinjiang Time[d] |
| Хөкүмәт башлығы | Ilham Sabir[d] һәм Memtimin Qadir[d] |
| Халыҡ һаны | 4 054 369 кеше (2020)[1] |
| Административ рәүештә бүленә | Тяньшань[d], Сайбаг[d], Синьши[d], Шуймогоу[d], Тоутуньхэ[d], Дабаньчэн[d], Мидун[d] һәм Урумчи[d] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 800 метр |
| Туғандаш ҡала | Мәшһәд, Дүшәнбе, Батуми[2], Силәбе[3] һәм Пешавар[d] |
| Майҙан | 13 783,1 км² |
| Почта индексы | 830000 |
| Рәсми сайт | urumqi.gov.cn |
 | |
 | |
 | |
| Урындағы телефон коды | 991 |
| Номер тамғаһы коды | 新A |
 | |
 Өрөмсө Викимилектә | |
Өрөмсө - донъялағы диңгеҙҙән иң алыҫ ятҡан ҙур ҡала. Ул Тянь-Шань тауҙарының төньяҡ итәктәрендә урынлашҡан. Сәнәғәттә нефть сығарыу, шулай уҡ текстиль, металлургия тармаҡтары өҫтөнлөк итә. Өрөмсөлә Ҡытайҙың иң эре ел энергияһы үҙәге урынлашҡан. Ҡала Алматы — Пекин тимер юлында урынлашҡан.
Тарихы һәм топонимикаһы
Ҡала атамаларының күплеге, беренсе сиратта, уның тарихы, мәҙәниәте, төбәктең дини һәм этник хәл торошо менән аңлатыла (Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы).
Хань империяһы элек был урында бер нисә ваҡ кенәзлек урынлашҡан була (т. Сюй). Сама менән хәҙерге Өрөмсө урынлашҡан көнсығыш территорияһында Цэми кенәзлеге, Кенәз дуйсюй (兌虛) үҙәнендә, ҡаланың көнсығыш яғында йәшәгән. Халыҡ һаны: 191 ғаилә, 1 948 кеше, 572 төп яугир. Ҡытай администрацияһы: Дни-хоу титулы йөрөткән наместник һәм ике офицер. Округтың төньяғында тауҙарының көнсығыш яғында кенәз ставкаһы менән Цзе кенәзлеге урынлашҡан. Халыҡ һаны: 99 ғаилә, 500 кеше, 150 яугир. Ҡытай администрацияһы: наместник, офицер һәм тәржемәсе.
Төбәккә үтеп ингәндән һуң, X быуат аҙағы — XI быуат башында Ҡытай йоғонтоһо көсәйә, ә һуңынан XVIII быуат башына ғына көсәйә башлай. Шулай итеп, 1763 йылда, Ҡытай биләмәләренең формаль сиктәре хәҙерге КҠаҙағстан территорияларына еткәс, ҙурайып киткән Дихуа ҡалаһы («ағарыу» тигән мәғәнәлә), ә 1854 йылдың 1 февралендә ҡала үҙенең хәҙерге ҡытай - Уйғыр атамаһын ала. Район үҙәге баш ҡалаһы статусы ҡалаға 1884 йылда бирелә.
Дихуа районы (迪化专区) ҠХР-ға ҡушылғандан һуң махсус ойошторола. 1953 йылдың 20 ноябрендә район һәм уның өйәҙ үҙәге рәсми рәүештә Өрөмсө (乌鲁木齐专区) районы һәм ҡалаһы тип үҙгәртелә. 1954 йылдың 8 июлендә Өрөмсө һәм Мицюань өйәҙҙәрен Чанцзи-Хуэй автономиялы округы итеп ойошторалар. 1959 йылда Өрөмсө өйәҙе Чанцзи-Хуэй автоном өлкәһе составынан алынып, Өрөмсө ҡала хакимиәте юрисдикцияһына тапшырыла.
1992 йылда теракт булып, ҡалала 3 кеше һәләк була. 1997 йылда Өрөмсөлә өс ҡала автобусы шартлай, 9 кеше һәләк була.
2007 йылда Өрөмсө өлкәһе ҡала һәм Мицюань (米泉市) ҡала өйәҙе, Чанцзи-Хуэй автоном өлкәһе яңы административ берәмеккә — Өрөмсө ҡала Мидунына берләштерелгән була.
2009 йылдың йәйендә Өрөмсөлә этник уйғырҙарҙың күпләп сыуалыштары була.
Географияһы
Өрөмсөнөң географик урыны ғәҙәти түгел һәм Гиннестың рекордтар китабында теркәлгән: был донъяла диңгеҙҙән иң йыраҡ урынлашҡан бик ҙур ҡала. Өрөмсөгә тиклем Донъя океанының иң яҡын яры 2500 км (1400 миль) алыҫлыҡта урынлашҡан.
Климаты
Өрөмсө климаты бик ҡырыҫ - ҡырҡа континенталь булыуы менән айырылып тора. Ҡала континент эсе далалары һәм сүлдәре һыҙатында, диңгеҙ кимәленән уртаса 800 метр бейеклектә урынлашҡан. Июлдең уртаса температураһы + 24 °C (75 °F), ғинуарҙа −12 °C (10 °F). Йәй эҫе, ҡоро, ҡыштар — һалҡын, ҡаты һыуыҡтар була, ҡар әҙ. Уртаса йыллыҡ температура + 7,4 °C (45,3 °F), уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 300 мм.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 9,9 | 13,5 | 23,7 | 32,5 | 37 | 40,9 | 41 | 42,1 | 37 | 30,5 | 19,2 | 15,6 | 42,1 |
| Уртаса максимум, °C | −7,2 | −4,5 | 4,1 | 16,4 | 23,2 | 27,9 | 29,9 | 29 | 23,1 | 13,6 | 2,9 | −4,7 | 12,8 |
| Уртаса температура, °C | −12,1 | −9,3 | −0,5 | 10,4 | 17 | 21,8 | 23,9 | 22,7 | 17 | 8,4 | −1,5 | −9,4 | 7,4 |
| Уртаса минимум, °C | −15,9 | −13 | −4 | 5,4 | 11,8 | 16,6 | 18,7 | 17,2 | 11,6 | 3,8 | −4,9 | −12,9 | 2,9 |
| Абсолют минимум, °C | −34,1 | −41,5 | −33,4 | −14,9 | −2,4 | 4,6 | 8,8 | 5 | −5 | −12,4 | −36,6 | −38,3 | −41,5 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 8 | 8 | 18 | 29 | 28 | 36 | 20 | 16 | 24 | 22 | 17 | 10 | 236 |
| Сығанаҡ: Погода и Климат | |||||||||||||