Ҡыпсаҡ теле — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә Иртыштың үрге ағымында һәм Алтайҙа [1] йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле төрки теле.
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, уғыҙ йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән бәшнәктәрҙе , тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, хазарҙарҙы һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — ҡомандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм Алтын Урҙа халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, Кавказдан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының Мысыр мәмлүктәре теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре Алтын Урҙала (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ сығатай ) телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.
Ҡыпсаҡ теле ҡыпсаҡ телдәре төркөмө нигеҙенә (башҡорт ҡырым татар , ҡараим , ҡырымшаҡ , ҡарасай-балҡар , ҡумыҡ , нуғай , ҡаҙаҡ , ҡарағалпаҡ , татар , сыбыр )[2] ятҡан.
Ҡайһы бер тел белгестәре, Радлов, Гаркавец, Тенишев, иртә ҡыпсаҡ теленең ике — көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле көньяҡ алтай (XI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм ҡырғыҙ телдәренә (XV быуаттан) тарҡала.
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ау дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (тау — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: тоо , көньяҡ алтайса: туу , диалекттарҙа тоу ).
Артабанғы быуаттарҙа хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала[3] .
Фонетик структураһы яғынан ҡыпсаҡ теле тас/таш - 'камень' тибындағы һүҙҙәрҙә с/ш тап килеүҙәренең үҙгәреүсән, һүҙ башында ж/ж урынына башлыса 'й' ҡулланыу менән ҡылыҡһырлана, грамматик төҙөлөшөндә — -ур/-р һәм -ар/-эр-ға тамамланған ҙы параллель ҡулланыу, -у-/- формалары урынына -мак/-мэк хәл ҡылымдарын әүҙемләштереү һ. б., шулай уҡ уғыҙ лексикаһы менән иғтибарҙы йәлеп итә[4] .
Монгол осорона тиклемге ҡоман теле, йәки ҡыпсаҡ теле тураһында мәғлүмәтте Мәхмәүт Ҡашғари һүҙлегендә табырға була (XI—XIII 2-се яртыһы)[5] .
Ҡыпсаҡ теленең монгол осоронан һуңғараҡ (XIII—XVI 2-се яртыһы) дәүеренә Латин-фарсы-ҡоман һүҙлеге йәки 'Codex Cumanicus' ҡарай (Т. Клапрот 1828 й.баҫтырып сығарған)[6] .
Половецкий язык Армяно-кыпчакский язык Кыпчакские языки Киргизско-кыпчакские языки Кодекс Куманикус Радлов В. В., О языке куманов. По поводу издания куманского словаря, СПБ. 1884; Codex Cumanicus, hrsg. von К. Gronbech, Kbh., 1936; Gronbech K., Komanisches Worterbuch. Kbh., 1942. Махмуд Кашгари. 'Словарь тюркских наречий' Наджип Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М .: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6 .Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М .: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6 .Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М .: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6 .Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М .: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737. Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки . — Алма-Ата: Наука, 1987.Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2004. — Т. II. — 60 с.Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. — Москва: Русская деревня, 2006. — 88 с.Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. — Т. II. — С. 63—120.Codex Cumanicus / Kuun, Géza. — Budapest, 1880. пратюркский язык † (праязык)
Уғыр (болғар) төркөмө боронғо: авар (төрки) †¹ • болғар † • һун †¹ • хазар †¹ хәҙерге: сыуаш (диал.: үрге, түбәнге; малокарачинское наречие) Боронғо төрки төркөм боронғо ҡырғыҙ (енисей-ҡырғыҙ) † • орхон-енисей (иҫке төрки) • уйғыр рун (орхон-уйғыр) † Таулы алтай (үҙәк-көнсығыш) төркөмө¹ ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ ³: ҡырғыҙ (төньяҡ ҡырғыҙ, ферганско-кыпчакский (†), южнокиргизский) • тубаларский² • южноалтайский (диал.: сибирскотатарский — южноалтайские диалекты¹, собственно алтайский (ойротский, алтай-кижи), теленгитский, телеутский) северноалтайские ¹: кондомский диалект шорского² • нижнечулымский диалект чулымского² • северноалтайский (диал.: кумандинский, челканский) • сибирскотатарский — северноалтайские диалекты Ҡарлуҡ төркөмө¹ древнекарлукский † карлукско-уйгурские ¹: древнеуйгурский † • караханидский (караханидско-уйгурский) † • халаджский (аргу)¹карлукско-хорезмийские ¹:литературные старописьменные — хорезмско-тюркский † • чагатайский † • язык тюрки́ † (поволжский )¹современные — айнийский (эйну) ‡² • или-тюркский (илийский)¹ • лобнорский ‡¹ • сибирскотатарский — карлукские диалекты¹ • узбекский • уйгурский (новоуйгурский) (диал.: хотанский) • хотонский (†) ‡¹ • южнокиргизский — карлукские диалекты²Ҡыпсаҡ төркөмө боронғо ҡыпсаҡ † ногайско-кыпчакские — алабугатско-ногайский² • астраханско-ногайский² • казахский • каракалпакский • нуғай • сибирскотатарский — ногайские диалекты¹ • степной диалект крымскотатарского • Тюрко карапапакский • узбекско-ногайский (кыпчакские диалекты узбекского) ‡² • ферганско-кыпчакский — ногайско-кыпчакские диалекты² • южнокиргизский — ногайско-кыпчакские диалекты² • юртовско-ногайский²поволжско-кыпчакские — башҡорт (диал.: көнсығыш (ҡыуаҡан) , төньяҡ-көнбайыш (көнбайыш) , көньяҡ (юрматы) ) • сибирскотатарский¹ (диал.: барабинский, тоболо-иртышский, томский) • татаро-башкирский² • татарский (диал.: казанский, мишарский; кряшенский¹) половецко-кыпчакские — древний половецкий † • караимский (диал.: галичский, крымский¹, тракайский) • крымскотатарский (литературный, крымчакский², средний диалект крымскотатарского, урумский (приазовский) — кыпчакские говоры²) • кавказ¹ (армяно-кыпчакский †, карачаево-балкарский, ҡумыҡ ) • мәмлүк-ҡыпсаҡ †¹Уғыҙ төркөмө боронғо уғыҙ † бәшнәк †¹ • салар • северноузбекский (иканско-карабулакский)¹ собственно огузские — әзербайжан (диалекттары) • айналлу² • афшар² • балҡан-ғағауз • ғағауз • кашкайский² • ғосман † • салчукский² • сирийско-туркменский² • сонкорско-тюркский • төрөк (диал.: кипрский, цалкский) • төркмән (диал.: трухменский) • урумский (приазовский) — огузские говоры • хорасанско-тюркский (диал.: боджнурди) • хорезмский (огузские диалекты узбекского)² • южнобережный диалект крымскотатарскогоСаян (тоба) төркөмө дала — кёк-мончакский • тувинский • цэнгэльскийтаёжные — восточнотувинский² • сойотско-цатанский (диал.: сойотский, урянхайский, цатанский) • тофаларскийХакас (ҡырғыҙ) төркөмө сарыг-югурский (хара-йогурский) • фуюйско-кыргызский хакасско-алтайские (собственно хакасские) — мрасский диалект шорского² • среднечулымский диалект чулымского² • хакасский (диал.: качинский, кызыльский, сагайский, шорский) Якутская группа акающие • окающие, в том числе долганский², якутский литературный Яҙмаһы орхоно-енисейские руны • болгарские руны •
яңалиф • боронғо уйғыр яҙмаһы
Примечания : ¹ классификация языка или языковой группы спорна, язык или языковая группа гипотетические (см. Классификация тюркских языков); ² применение термина «язык» спорно, проблема «язык или диалект»; ³ возможно, кыпчакские; † мёртвые, разделившиеся или изменившиеся языки; (†) возможно вымершие языки; ‡ смешанные языки