Сәләхов Таһир Теймур улы

Таһир Теймур улы Сәләхов 1928 йылдың 29 ноябрендә Баҡыла партия хеҙмәткәре Теймур Сәләхов (1898 йылғы) һәм уның ҡатыны Сонаның (1901 йылғы) ғаиләһендә тыуа. Атаһын 1937 йылда ҡулға алалар һәм аталар, 1956 йылда ғәйепһеҙ тип аҡлайҙар^[10].

1950 йылда А. Азимзадә исемендәге Әзербайжан художество училищеһын тамамлай, ләкин биорафияһындағы «халыҡ дошманының улы» тигән юл уға И. Е. Репин исемендәге һынлы сәнғәт, скульптура һәм архитектура институтына инергә ҡамасаулай. Шулай ҙа В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академия художество институтына инергә насип була, уны 1957 йылда живопись рәссамы һөнәре буйынса тамамлай (П. Д. Покаржевскийҙың оҫтаханаһы).

1964 йылдан КПСС ағзаһы.

1963—1974 йылдарҙа Таһир Сәләхов — М. Алиев исемендәге Әзербайжан дәүләт институтында, 1975 йылдан В. И. Суриков исемендәге Мәскәү художество институтында уҡыта (башта доцент, 1973 йылдан — профессор)^[11][12].

Училищела һәм институтта уҡыған сағында уҡ Сәләховтың һүрәттәре («Тулҡындар», «Эстакада» (1955), Суриков институтындағы «Вахтанан» (1957) тигән диплом эше) тамашасыларҙың һәм белгестәрҙең иғтибарын йәлеп итә. Тиҙҙән ул «бер аҙ йомшаҡлыҡ» осоро совет рәссамдары араһында айырыуса билдәлеләрҙең береһе булып таныла. Ул — шулай уҡ һынлы сәнғәттә «ҡырыҫ стилгә» нигеҙ һалыусыларҙың һәм уның башында тороусыларҙың береһе.

Рәссам ижадында Әзербайжан нефтселәре тураһындағы әҫәрҙәр циклы мөһим урынды биләй. Сәләховтың иң билдәле эштәре араһында — «Иртәнге эшелон» (1958), «Ремонтсылар» (1960), «Каспий өҫтөндә» (1961), «Апшерон ҡатындары» (1967), «Каспийҙа иртә» (1986) һәм башҡалар. Сәләховтың портреттар галереяһы, шул иҫәптән «Айдан» (1967), әсә портреттары, «Дандың портреты» (1983), мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре образдары галереяһы, атап әйткәндә:

• композиторҙар Дмитрий Шостакович, Ҡара Ҡараев, Ф. М. Д. Әмиров
• рәссам Р. Раушенберг,
• актёр М. Шелл,
• яҙыусылар Мирза Әләкпәр Сабир, Рәсүл Рза, Г. Гессе, Мәҡсүд Ибраһимбәков,
• виолончелсе М. Л. Ростропович һәм башҡаларҙың портреттары ҙур уңыш ҡаҙана.

Рәссамдың натюрморттары һәм Апшерон пейзаждары, спектаклдәргә декорациялары, АҠШ-та, Италияла, Мексикала («Мексика корридаһы»; 1969) һәм башҡа илдәрҙә башҡарған эштәре менән дә танылыу ала.

Ижадсының әҫәрҙәре Рәсәйҙең, Әзербайжандың, Украинаның һәм башҡа БДБ дәүләттәренең эре музейҙарында, донъяның төрлө музейҙарында һәм шәхси тупланмаларҙа һаҡлана. 1950-се йылдарҙан башлап ул республика, Бөтә Союз һәм халыҡ-ара художество смотрҙарында ҡатнаша. Персональ күргәҙмәләре Мәскәүҙә, Баҡыла, донъяның күп илдәрендә бер нисәшәр тапҡыр ойошторола.

Оҫта Мәскәүҙәге Ҡотҡарыусы Христос ғибәҙәтханаһында реставрация эштәренә өлөш индерә, ул Рәсәй Художество академияһының был эшкә етәкселек иткән художество советында эшләй. Ғибәҙәтхананың мөһим биҙәү эштәрен Сәләховтың уҡыусылары башҡара. Сәләховтың тырышлығы менән Рәсәйҙә Ф. Бэкон, Г. Юккер, Д. Розенквист, Р. Раушенберг, Я. Кунеллис, Р. Тамайо кеүек билдәле сит ил рәссамдарының күргәҙмәләре ойошторола.

Таһир Сәләхов Әзербайжан Рәссамдар союзының яуаплы секретары була (1960—1961), М. А. Алиев исемендәге Әзербайжан дәүләт сәнғәт институтында уҡыта (1963—1974).

1984—1992 йылдарҙа В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт художество институтында живопись һәм композиция кафедраһына етәкселек итә, бик күп билдәле рәссамдар тәрбиәләй. СССР Рәссамдар союзы идараһының беренсе секретары вазифаһын биләй (1973—1992).

1979 йылдан әлегә тиклем Рәсәй Художество академияһының живопись бүлексәһе академик-секретары һәм академия президиумы ағзаһы булып тора; 1997 йылда Рәсәй Художество академияһы вице-президенты итеп һайлана.

1992 йылдан — Халыҡ-ара рәссамдар федерацияһының вице-президенты.

Беренсе ҡатыны — Ванцетта Мөхөтдин ҡыҙы Ханум, СССР-ҙың халыҡ артисы Тамара Ханумдың ҡыҙы.

• Сәләхова Лара Таһир ҡыҙы (1949) — ҡыҙы.
• Сәләхова Алагез Таһир ҡыҙы (1953) — ҡыҙы, Константин Райкиндың элекке ҡатыны.
• Сәләхова Айдан Таһир ҡыҙы (1964) — ҡыҙы, Рәсәй һәм Әзербайжан рәссамы, галереясы, Рәсәй Художество академияһы академигы.
  • Кайхан Сәләхов (1993) — ейәне, рәссам, архитектор, скульптор.

Икенсе ҡатыны — Варвара Александровна Сәләхова, Игорь Моисеевтың Дәүләт ансамбле солисы.

• Сәләхов Иван Таһир улы (1977) — улы, живопись реставраторы, Дәүләт Третьяков галереяһында эшләй.

• 2009 — «Таир Салахов. Живопись. Графика». «Екатерина» мәҙәниәт фонды, Мәскәү.
• 2008 — «Тебе, человечество!». Айдан галерея, Мәскәү.
• 2016 — «Солнце в зените». Дәүләт Третьяков галереяһы, Мәскәү.

• Социалистик Хеҙмәт Геройы (1989)
• СССР-ҙың халыҡ рәссамы (1973)
• Әзербайжан ССР-ының халыҡ рәсамы1963)
• Әзербайжан ССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1960)
• Рәсәй Федерацияһының халыҡ рәссамы (1996)^[13]

СССР:

•  Ленин ордены (1989)
• Октябрь Революцияһы ордены (1976)
• Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1971)
• Халыҡтар дуҫлығы ордены (1981)

Рәсәй:

• II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәр өсөн» ордены (13 декабрь 2003)^[14]
• III дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәр өсөн» ордены (28 ноябрь 1998)^[15]
• Дуҫлыҡ ордены (29 ғинуар 2016)^[16]

Әзербайжан:

• Гейдар Алиев ордены (Әзербайжан, 2008)^[17]
• «Бойондороҡһоҙлоҡ» ордены
  
• 3-сө дәрәжә Почёт һәм Дан ордены (30 апрель 2010)^[18]

Башҡа дәүләттәр:

• I дәрәжә Кирилл һәм Мефодий ордены (Болгария, 1979)
• Почётлы легион ордены офицеры (Франция, 2015)
• Сәнғәт һәм әҙәбиәт ордены офицеры (Франция, 2009).^[19]

• СССР Дәүләт премияһы (1968)
• Рәсәй Федерацияһы Дәүләт премияһы (2013)^[20]
• Мирза Фатали Ахундов исемендәге Әзербайжан ССР-ының Дәүләт премияһы (1965)
• Әзербайжан ССР-ының Дәүләт премияһы (1970)
• Гейдар Алиев премияһы (2015)
• Софияла үткән реалистик живопись буйынса Халыҡ-ара Триеннале күргәҙмәһенең 1-се премияһы (Болгария, 1979)
• СССР Художество академияһының көмөш миҙалы (1960)

Сәләхов Таһир Теймур улы  (билдәһеҙ). «Герои страны» сайты.

• Сайт Российской Академии Художеств 2007 йыл 12 март архивланған.
• Салахов Таир Теймур оглы 2007 йыл 22 октябрь архивланған.
• Таир Салахов на сайте Art4.ru 2016 йыл 5 март архивланған.
• Пьер Карден о Таире Салахове
• Аплодисменты выдающемуся азербайджанцу Тахиру Салахову
• Анна Ильина. Испанские новеллы Таира Салахова. Журнал «Третьяковская галерея»