Массаның атом берәмеге
Массаның атом берәмеге (урыҫса билдәләмәһе: а. е. м. (атомная единица массы); халыҡ-ара: u), шулай уҡ дальтон (русса билдәләмәһе — Да, халыҡ-ара билдәләмәһе: Da) шулай уҡ углерод берәмеге системанан тыш масса берәмеге атомдар, атом ядролары һәм элементар киҫәксәктәренең массаһы өсөн ҡулланыла. Массаның атом берәмеге итеп ирекле углерод 12C атомының 1⁄12 массаһы ҡабул ителә.[1][2]
Массаның атом берәмеге Халыҡ-ара берәмектәр системаһы (СИ[1][3]) берәмегенә түгел, әммә Халыҡ-ара үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар комитеты уны СИ берәмектәрендә ҡулланыуға рөхсәт ителгән. Рәсәй Федерацияһында системанан тыш берәмек сифатында ҡулланыла.[2][1] ГОСТ 8.417-2002 һәм «Рәсәй Федерацияһында ҡулланыуға рөхсәт ителгән дәүмәлдәр берәмектәре тураһындағы Положение»ға ярашлы, «массаның атом берәмеге» берәмегенең атамаһын һәм билдәләмәһен өлөштәре һәм күп һанлы СИ префикстары менән ҡулланыу рөхсәт ителмәй.[1][4] Әммә өлөшлө һәм ҡабатланған берәмектәрҙе берәмектең синонимик атамаһы менән ҡулланыу рөхсәт ителә; мәҫәлән, биологик макромолекулаларҙың массалары йыш ҡына килодальтондарҙа (кДа) һәм мегадальтондарҙә (МДа) бирелә, ә милли спектрометрик аппараттың һиҙгерлеге миллидальтондарға (мДа) һәм микродальтонда (мДа).
1960 йылда ИЮПАП (Международный союз теоретической и прикладной физики) һәм 1961 йылда ИЮPАК ҡулланыуға тәҡдим ителә. Рәсми рәүештә инглиз телле atomic mass unit (a. m. u.) һәм аныҡраҡ unified atomic mass unity (u. a. m. o.Массаның универсаль атом берәмеге; рус телле фәнни һәм техник сығанаҡтарҙа һуңғыһы һирәгерәк ҡулланыла.
Һан яғынан мәғәнәһе
Фән һәм техника өсөн мәғлүмәттәр буйынса комитет тәҡдим иткән 2018 йылға массаның атом берәмеге (а. е.м атомная единица массы:[5]
- 1 а. е. м. = 1,660 539 066 60(50)⋅10−27 кг.
1 а. е. м. граммдарҙа сағылдырылған, һан яғынан тиерлек Авогадро һанының кире өлөшөнә тиң (өҫтәүенә, Авогадро номерын фиксациялау юлы менән моль билдәләмәһен үҙгәрткәнгә тиклем тигеҙлек теүәл була), йәғни 1/NA, моль−1. сағыла. Бер мольға грамм менән сағылдырылған билдәле бер матдәнең моляр массаһы һан яғынан был матдәнең молекула массаһына тап килә.
Элеменар киҫәксәләрҙең массаһы, ғәҙәттә, электронвольталарҙа сағыла, шуға күрә эВ һәм а араһындағы күсереү коэффициенты мөһим булып тора. а. е. м.:
- 1 а. е. м. = 0,931 494 102 42(28) ГэВ/c2;
- 1 ГэВ/c2 = 1,073 544 102 33(32) а. е. м.[6]
Бында c — яҡтылыҡ тиҙлеге.
Тарихы
Атом массаһы төшөнсәһен Джон Дальтон 1803 йылда индерә, атом массаһын үлсәү берәмеге булып тәүҙә водород атомы массаһы (углерод шкалаһы тип атала) хеҙмәт итә. 1818 йылда Берцелиус кислород атом массаһы таблицаһын баҫтырып сығара, таблицала кислород массаһы 103 балға тигеҙ тип ҡабул ителә, башҡа элементтарҙың массаһы кислород менән сағыштырала. Берцелийҙың атом массаһы системаһы 1860-сы йылдарға тиклем өҫтөнлөк итә, химиктар водород шкалаһын ҡабаттан ҡабул итә. Әммә 1906 йылда кислород шкалаһына күсәләр, уға ярашлы атом массаһының 1⁄16 өлөшө атом массаһы берәмеге итеп алына. Кислород изотоптары асылғандан һуң (16O, 17O, 18O) атом массалары ике шкала буйынса күрһәтелә башлай: химик матдә тәбиғи кислород атомының уртаса массаһының 1⁄16 өлөшөнә нигеҙләнгән, ә физик массаһы 16O нуклид атомының 1⁄16 массаһына тиң. Ике шкаланы ҡулланыу бер нисә етешһеҙлеккә эйә була, шуға күрә 1960 йылда халыҡ-ара теоретик һәм ғәмәли физика союзының X Генераль Ассамблеяһы (IUPAP), ә 1961 йылда Халыҡ-ара теоретик һәм ғәмәли химия союзы конгресы (IUPAC) углерод шкалаһын ҡабул итә.[7]
Ҡабатлы һәм өлөшлө берәмектәр
| Ҡабатлы | Өлөшлө | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| дәүмәл | исеме | билдә | величина | название | билдә | ||
| 101 Да | декадальтон | даДа | daDa | 10−1 Да | децидальтон | дДа | dDa |
| 102 Да | гектодальтон | гДа | hDa | 10−2 Да | сантидальтон | сДа | cDa |
| 103 Да | килодальтон | кДа | kDa | 10−3 Да | миллидальтон | мДа | mDa |
| 106 Да | мегадальтон | МДа | MDa | 10−6 Да | микродальтон | мкДа | µDa |
| 109 Да | гигадальтон | ГДа | GDa | 10−9 Да | нанодальтон | нДа | nDa |
| 1012 Да | терадальтон | ТДа | TDa | 10−12 Да | пикодальтон | пДа | pDa |
| 1015 Да | петадальтон | ПДа | PDa | 10−15 Да | фемтодальтон | фДа | fDa |
| 1018 Да | эксадальтон | ЭДа | EDa | 10−18 Да | аттодальтон | аДа | aDa |
| 1021 Да | зеттадальтон | ЗДа | ZDa | 10−21 Да | зептодальтон | зДа | zDa |
| 1024 Да | йоттадальтон | ИДа | YDa | 10−24 Да | йоктодальтон | иДа | yDa |
| ҡулланыу тәҡдим ителмәй ғәмәлдә һирәк йәки бөтөнләй ҡулланылмай | |||||||
Һылтанмалар
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Атомные единицы массы // Физический энциклопедический словарь (в 5 т.) / Б. А. Введенский. — М.: Сов. энциклопедия, 1960. — Т. 1. — С. 117. — 664 с.
- Гаршин А. П. Относительная атомная масса // Общая и неорганическая химия в схемах, рисунках, таблицах, химических реакциях: Учебное пособие. — СПб.: Питер, 2011. — С. 11—13, 16—19. — 288 с. — ISBN 978-5-459-00309-3.(недоступная ссылка) Проверено Сентябрь 2018.
- Атомная единица массы // Физическая энциклопедия (в 5 т.) / А. М. Прохоров (ред. кол.). — М.: Сов. энциклопедия, 1988. — Т. 1. — С. 151—152. — 704 с.
- Атомная единица массы // Химическая энциклопедия (в 5 т.) / И. Л. Кнунянц (ред. кол.). — М.: Сов. энциклопедия, 1988. — Т. 1. — С. 216. — 623 с.