Ләйлә менән Мәжнүн (опера)

Опера авторы Узеир Ғаджибәков хәтерләүенсә, бала сағында ҡараған «Мәжнүн Ләйләнең ҡәберендә» тигән спектакль уға бик көслө тәьҫир яһай. Абдурраһим-бәк Ахвердиев XIX быуат аҙағында Шушала ҡуйған был спектаклдә Мәжнүн ролен билдәле ханәндә Жаббар Карьяғды башҡара, ә ун өс йәшлек Узеир йырсыға ҡушылып йырлаған малайҙар хорында ҡатнаша^[10][11]. Спектакль Ғаджибәковтың беренсе әзербайжан операһын ижад итеүенә ҙур этәргес бирә^[12].

Әзербайжан әҙәбиәте темаларын һәм музыкаль мотивтарҙы ҡулланып опера ижад итеү фекере Ғаджибәковҡа Гори семинарияһында уҡыған сағында килә^[14]. Тифлиста уны Россиниҙың «Севилья цирюльнигы» операһы рухландыра^[7].

1907 йылда Узеир Ғаджибәков «Ләйлә менән Мәжнүн» операһын ижад итә. Либреттоһын ҡустыһы Джейхун менән бергә яҙа^[2]. Репетициялар Узеир Ғаджибәковтың йортонда һәм «Исмаилиә» ҡунаҡханаһында үтә^[15][16].

«Ләйлә менән Мәжнүн» операһының беренсе постановкаһын «Ниджат» мосолман мәғрифәтсе ойошмаһының театр секцияһы ойоштора, ул 1908 йылдың 12 (25) ғинуарында Баҡыла әзербайжан нефть сәнәғәтсеһе Ғ. З. Тагиев театры бинаһында үтә. Беренсе постановканың режиссёры Гусейн Араблинский, дирижеры Абдурраһим-бәк Ахвердиев була. Ролдәрҙе башҡаралар: Гусейнкули Сарабский (Мәжнүн), Абдуррахман Фараджев (Ләйлә), Дж. Дағстани (Ибн Салам), Мирмахмуд Кязимов (Мәжнүндең әсәһе), Мирза Мухтар (Әбулғәйес, Мәжнүндең атаһы), Имран Ҡасумов (Кенгерли) (Ләйләнең атаһы Фәттәх һәм Зәйд ролдәре), Ж. Вәзиров (Ләйләнең әсәһе), 7 ғәрәп ролендә — Мамедов, Сафаров, В. Вәзиров, Исмаилов, Алиев һәм башҡалар. Тарҙа солоны Ҡорбан Пиримов менән Ширин Ахундов башҡара ². Хореограф — Баһрам Вәзиров^[17], суфлёр — А. Рзаев, яуаплы ойоштороусы — Бала-бәк Ашурбәков (Сара Ашурбейленең атаһы). Узеир Ғаджибәков үҙе оркестрҙа скрипка партияһын башҡара.

1909 йылда Гусейнкули Сарабский — Мәжнүн (һулда), Әхмәд Агғамский Ләйлә ролендә

«Ләйлә менән Мәжнүн» утыҙ йыл рәттән ҡуйыла. Спектаклдәр тулы залдарҙа бара.

1913 йылдың йәйендә опера композитор үҫкән ҡалала — Шушала ҡуйыла.

Операның Әзербайжандан ситтәге тәүге постановкаһы Тифлиста була^[18]. Революцияға тиклемге йылдарҙа уҡ әзербайжан актёрҙары операны Кавказ аръяғы, Урта Азия ҡалаларында, Иранда ҡуя^[19]. Артабан опера Рәсәй, Украина, Иран, Төркиә, Грузия, Үзбәкстан, Төркмәнстанда^[4] һәм башҡа илдәрҙә күрһәтелә.

Операның яңы постановкалары режиссёрҙар Солтан Дадашев (1935, 1958), М. Мамедов (1955, 1976), Ф. Сафаров (1994) тарафынан ҡуйыла. Төп ролдәрҙә Алиовсат Садыгов, Гусейнаға Ғаджибабабәков, Әбелфәт Алиев, Бакир Ғашимов, Гулу Аскәров, Жанали Акпәров, Ариф Бабаев, Алим Ғасымов (Мәжнүн), Сурая Ҡаджар, Агигәт Рзаева, Гөлһәр Ғасанова, Рубаба Мурадова, Сара Ҡадымова, Зәйнәп Ханларова, Нәрминә Мамедова, Сәкинә Исмайлова, Гандаб Кулиева (Ләйлә) һәм башҡалар була. Композитор Назим Аливердибәков операның яңы оркестр редакцияһын эшләй.

Операның либреттоһы тәүге тапҡыр 1912 йылда Баҡыла бер туған Оруджевтар типографияһында баҫылып сыға. Операның клавиры — 1959 йылда, партитураһы 1983 йылда нәшер ителә (баш мөхәррире Ҡара Ҡараев, мөхәррире Н. Аливердибәков, инеш һүҙҙең һәм комментарийҙарҙың авторы 3. Сафарова)^[1].

2008 йылда, Әзербайжан Республикаһы президентының бойороғона ярашлы, Әзербайжанда операның 100 йыллығы рәсми билдәләнә^[20]. Ошо уҡ йылды операның 100 йыллыҡ юбилейы ЮНЕСКОтарафынан билдәләнә^[4]. 2009 йылға тиклем опера 20 000 тапҡырҙан ашыу күрһәтелә^[4]. 2008 йылдың 23 ноябрендә Катар баш ҡалаһы Доһала «Ләйлә менән Мәжнүн» операһының мультимедиалы аранжировкаһының донъя премьераһы була, уны Йо-Йо Ма ансамбле көнбайыш һәм көнсығыш музыканттары менән бергә башҡара^[21].

2009 йылда «Ләйлә менән Мәжнүн» АҠША-тың ҡайһы бер ҡалаларында үткән «Ебәк юлы» проекты программаһының бер өлөшө ителә. Программаны билдәле виолончелсе Йо-Йо Ма традицион көнсығыш музыка ҡоралдарын ҡулланып, шулай уҡ билдәле вокалист, муғам башҡарыусы Алим Ғасымов менән уның ҡыҙы Фәрхәнә Ғасымова ҡатнашлығында ғәмәлгә ашыра. Этномузыка белгесе, Индиана университетының һәм Баҡы музыка академияһының профессоры Аида Гусейнова консультант була^[22][23].

Беренсе шаршау1-се күренешҒәйес мәҙрәсә алдында Ләйләне көтә. Ләйлә килгәс тә Ғәйес уға мөхәббәтен белдерә. Һөйөүе яуаплы — Ләйлә лә Ғәйескә яратыуын әйтә, әммә хор тауышы ата-әсәләренең риза түгеллеген иҫкәртә. Әхирәттәре Ләйләнең ҡылығын лайыҡһыҙ тип таба һәм уны тиҙ генә алып китә. Ғәйес яңғыҙы ҡала. Артабан Ғәйес ата-әсәһенә Ләйләне яратыуын хәбәр итә һәм ҡоҙалар ебәреүҙе үтенә. Ул атаһына һәм әсәһенә аҡылдан яҙып барыуын, тилергән Мәжнүнгә әйләнеүен әйтә. Атаһы Ләйләне ҡоҙаларға барырға ризалаша.

2-се күренешИкенсе күренеш халыҡ фекерен белдергән һәм Ләйләнең әсәһенә мөрәжәғәт иткән ҡыҙҙар хорынан башлана. Ҡыҙҙың ата-әсәһе Ғәйестең Ләйләне яратыуын белә. Ләйләнең әсәһе ҡыҙына ныҡ асыулана. Әммә ҡыҙ Ғәйесте үлеп яратыуын хәбәр итә. Ҡыҙҙың әсәһе Ләйләнең һөйөүен халыҡ яҙыҡ күреүен ишетә, ғәйбәт һәр ергә таралған, тиҙ арала ғаиләнең абруйын ҡотҡарыу талап ителә. Ләйләнең әсәһе ҡыҙына ғашиҡ булған егет тураһында белешә һәм насар хәбәрҙәр ишетә  — Ғәйесте тиле, йәғни Мәжнүн тиҙәр.

Ғәйестең атаһы улына Ләйләне һоратырға килә. Ләйләнең атаһы киҫкен баш тарта. Ул ҡыҙын бер ҡасан да тилегә (Мәжнүнгә) кейәүгә бирмәйәсәк. Ҡыҙҙы бирмәйәсәктәрен ишеткәс, Ғәйес бөтәһен ҡарғай, бәхетһеҙ яҙмышын ҡәһәрләй. Ул яңғыҙ йәшәргә була һәм сүлгә сығып китә. Ләйләне ата-әсәһе бай Ибн Саламға бирергә була. Быны ишеткән Ләйлә һуштан яҙа.

Икенсе шаршауҠайғынан Ғәйес бөтөнләй аҡылндан яҙа. Тауҙар, сүлдәр гиҙә, Ләйлә тураһында уйлай. Атаһы менән дуҫы Зәйд уны табалар, әммә тиле Мәжнүн уларҙы инде танымай ҙа. Дәрүиштең әсе яҙмышы, атаһының хәсрәте сүл аша үтеп барған ғәрәптәрҙең иғтибарын йәлеп итә. Хәрби түрә Нөфәл Мәжнүнгә ярҙам итергә теләй һәм Ләйләнең атаһына ҡыҙын Мәжнүнгә бирергә ҡушып кеше ебәрә. Әммә Нөфәлдең ҡыҫылыуы ла Ләйләнең атаһының фекерен үҙгәртә алмай. Нөфәл көс ҡулланырға була: һуғыш иғлан итә. Ләкин Ләйләнең атаһы ҡыҙы башҡа кешегә йәрәшелгән булыуы тураһында әйтә.

Өсөнсө шаршауИбн Салам менән Ләйләнең туй көнө етә. Ҡунаҡтар күңел аса, йәштәргә бәхет теләй. Ниһайәт, йәштәр яңғыҙ ҡала. Ләйлә ҡаушай. Ошо мәлдә эргәһендә шәүлә кеүек пәйҙә булған Мәжнүндең көсһөҙ тауышы ишетелә. Ләйлә һуштан яҙа, Ибн Салам ҡатып ҡала. Хеҙмәтселәр тилене ипләп кенә алып сығып китә.

Дүртенсе шаршау1-се күренешИбн Саламдың йортонда ҡайғы. Ләйлә хәсрәттән кибә. Ул иренә Мәжнүнде һаман яратыуын әйтә һәм Ибн Саламдан «был ғишыҡтың һүнеүен» көтөүҙе ялбара. Кәйефе ҡырылған Ибн Салам сыға. Ҡапыл шәүлә кеүек Мәжнүн йәнә ҡыҙ эргәһендә пәйҙә була. Ул һыҙланып Ләйләне тормошон ҡыйратыуҙа, ҡайғы-хәсрәткә батырыуҙа битәрләй. Ауырығанын да онотоп, Ләйлә уның ҡосағына ташлана, әммә Мәжнүн уны танымай, элекке саф мөхәббәтен саҡыра. Ләйләнең йөрәге быға сыҙамай.

Ул Ибн Саламдың ҡулында йән бирә.

2-се күренешЗәйд Мәжнүнгә Ләйләнең һәләк булыуын әйтә. Мәжнүн Ләйләнең ҡәберенә килә. Хәҙер улар мәңге бергә буласаҡ. Мәжнүн һөйгәненең ҡәберенә ҡолай ҙа үлә. Опера хор йыры һәм Мәжнүндең атаһының арияһы менән тамамлана.

Опера шағир Фүзулиҙың «Ләйлә менән Мәжнүн» поэмаһы буйынса яҙылған. Үҙ сиратында Фүзули ғәрәп легендаһының сюжетын файҙалана. Был легенда тәүге интерпретацияһын XII быуатта фарсы поэзияһы классигы Низами Гәнжәүиҙең «Ләйлә менән Мәжнүн» тигән поэмаһында тапҡан. Артабан был темаға илленән ашыу шағир мөрәжәғәт итә, улар араһында Әмир Хосроу Дәһләүи, Имади, Алишер Навои, Жәми, Чакери һәм башҡалар.

Ғаджибәков Фүзули поэмаһына иң элек ул әзербайжан телендә булған өсөн өҫтөнлөк бирә, уның төрлө фрагменттары әүәлдән муғам йырлаған халыҡ йырсылары тарафынан файҙаланыла килгән. Композитор операның әҙәби тексына Фүзулиҙың айырым ғәзәлдәрен, халыҡ текстарын индерә, күбеһен үҙе өҫтәп яҙа^[25].

Узеир Ғаджибәковтың «Ләйлә менән Мәжнүн»е классик опера музыкаһы менән әзербайжан муғамының синтезына нигеҙләнеп яҙылған беренсе опера булып тора. Автор Аразбары, Эйраты, Сейгях, Мансурийа, Чахаргях, Шур, Симаи-шәмс, Сарендж, Раст, Шуштер, Харидж-сәйгаһ кеүек муғамдарҙы ҡуллана^[26]. «Ләйлә менән Мәжнүн» операһын жанры буйынса муғам операһы тип йөрөтәләр, сөнки операның төп музыкаль материалын ария, ариозо, речитатив, вокаль ансамблдәр кеүек традицион опера формаларын урынына ҡулланылған муғамдар тәшкил итә ^[7]. Спектакль персонаждарының образдары ла муғамдар ярҙамында асыла^[1].

Операның тәүге ҡуйылыштарында оркестр оҙатыуы бик ябай була. Башлыса ҡыллы музыка ҡоралдары уйынынан тора^[1]. Ғаджибәков операла әзербайжан халыҡ йырҙарының классик көйҙәрен дә файҙалана (беренсе шаршауҙан Ләйләнең һәм Мәжнүндең дуҫтарының хоры «Эвлери вар хана-хана»; «Мәжнүн сүлдә» күренешендә — «Ҡиәфәте һөйгәнемә оҡшаған»^[27])^[1].

Операның музыкаһы Ғаджибәков өсөн бөтәһенән элек ладлы милли интонациялар системаһының минор-мажор система менән ҡушылыуы өлкәһендә яңы милли композиция стилен эҙләүҙә новаторлыҡ тенденциялары сығанағына әүерелә. Муғам башҡарыуҙағы оҡшатыу полифонияһы элементтарын ҡулланып, Узеир Ғаджибәков операның һуңғы шаршауына антракт кеүек симфоник әҫәр ижад итә. Был антракт йыш ҡына үҙаллы әҫәр булараҡ та башҡарыла. Әзербайжан симфоник музыкаһының тәүге үрнәге булараҡ, ул симфоник муғам барлыҡҡа килеүгә ерлек әҙерләгән тип билдәләнә^[1].

Композитор операһын ҡайта-ҡайта камиллаштыра, әммә уның музыкаль стиленең һәм жанрының үҙенсәлекле ерлеген һаҡлай. 1930-сы йылдарҙа Узеир Ғаджибәков операның яңы редакцияһын эшләргә һәм муғам өлөштәрен классик опера формалары менән алмаштырырға була. Ошо йылдарҙа ул Мәжнүн арияһын яҙа^[28]. Шулай уҡ Мәжнүндең атаһы Әбелғәйес арияһын да ижад итә. Ләкин Ғаджибәков һуңғараҡ, «Ләйлә менән Мәжнүн» операһы, милли музыка сәнғәтенең баш балаһы булараҡ, муғам операһы булып ҡалырға тейеш, тигән ҡарарға килә. Әбелғәйес арияһы спектаклдәрҙә башҡарылмай, әммә айырым ҡат-ҡат сығарыла. Был ария күп йылдар буйы СССР-ҙың халыҡ артисы Бүлбүлдең концерттарында яңғырай.

Билдәләнеүенсә, нәҡ «Ләйлә менән Мәжнүн» операһында Узеир Ғаджибәков тәү башлап Көнсығыш менән Көнбайыш музыкаль мәҙәниәтенең традицияларын яраштырып ҡуша һәм был ике музыкаль системаның берләшә алыу-алмау мәсьәләһен ысынбарлыҡта хәл итә ^[26].

1996 йылда, операға нигеҙләнеп, «Азербайджантелефильм» ижади берекмәһендә режиссёрҙар Шамил Наджафзаде һәм Назим Аббас ике сериялы «Ләйлә менән Мәжнүн» фильм-операһын төшөрә^[29]. Фильмда төп ролдәрҙе Үмбәлбану Гүләмова менән Агил Кулиев башҡара. Фильмда партияларҙы республиканың халыҡ артисткаһы Гандаб Кулиева, Мансум Ибраһимов, Сафа Ғаһраманов, Низами Багиров, Сәхибә Аббасова, Сафура Азми, Шаһлар Кулиев, Сабир Алиев һәм Исмаил Алекперов башҡара. Фильмда музыканы М. Ф. Ахундов (К. Аливердибеков) исемендәге опера һәм балет театры симфоник оркестры уйнай^[30]. 2002 йылда фильм V «Чистые грёзы» фестивалендә (Санкт-Петербург) күрһәтелә. Фильмдың режиссёры Шамил Наджафзадә «Тапҡыр сиселеш өсөн» призына лайыҡ була^[31][32].

2013 йылда опера мотивтары буйынса Әзербайжан Респубдикаһының Мәҙәниәт министрлығы булышлығында «Ләйлә менән Мәжнүн» фильм-операһы төшөрөлә. Сценарий авторы һәм режиссёры — Мехди Мамедов, төп ролдәрҙә — халыҡ артистары Мансум Ибраһимов һәм Айгүн Байрамова. Фильма-операның премьераһы 2013 йылдың 17 мартында Баҡыла «Низами» кинотеатрында III «Муғам донъяһы» халыҡ-ара фестивале сиктәрендә була. Премьерала шулай уҡ француз актёры Жерар Депардье һәм кинопродюсер Арно Фриллен була^[33][34].

1.↑ Хронологически первые оперы в музыкальной истории всего Востока были «Аршак II» (1868) и «Земире» (1890) армянского композитора Т. Чухаджяна. Согласно авторам «Краткой истории оперы» постановкой оперы «Земире» (в 1891 году в Стамбуле) были заложены традиции оперного искусства Турции^[35]; после открытия в 1869 году Каирского оперного театра похожие на оперы произведения создавались и в Египте. См. также Китайская опера, которая хронологически предшествует европейским.

2.↑ Гаджибеков первоначально предполагал, что пение певцов будет сопровождать восточный оркестр, о чём свидетельствует программа премьерного спектакля. Однако исполнители, как вспоминает композитор в статье «От „Лейли и Меджнуна“ до „Кероглы“» («Бакинский рабочий», от 16 марта 1938 года), не явились на спектакль, за исключением К. Пиримова. Гаджибеков отмечал также в письме к редактору газеты «Иршад» (от 15 января 1908 года), что в спектакле принял участие тарист Ширин Ахундов^[36].

• М. Гринберг. Советская опера. — Гос. муз., 1953. — 478 с. — 7000 экз.
• Mathew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and his role in the development of musical life in Azerbaijan / Edited by Neil Edmunds. — Soviet music and society under Lenin and Stalin: the baton and sickle: Routledge Curzon, 2004. — С. 209—228. — ISBN ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197.
• Чингиз Каджар. Узеир Гаджибеков. Композитор - рожденный мугамом. // Старая Шуша / Азиз Гюльалиев. — Баку, Азербайджан: Шарг-Гарб, 2007. — С. 326—341. — 345 с. — (947.54-dc22). — 1000 экз. — ISBN ISBN 978-9952-34-096-9.
• Абасова Э. «Лейли и Меджнун» Узеира Гаджибекова. — Баку: Азмузгиз, 1960. — 66 с.

• Касимов К. Немеркнущая слава: К 70-летию премьеры оперы «Лейли и Меджнун» Узеира Гаджибекова. — журнал «Литературный Азербайджан», 1978. — № 1. — С. 94—96.
• Везирова Т. Благородная задача выполнена: (К выходу в свет партитуры оперы Узеира Гаджибекова «Лейли и Меджнун»). — журнал «Советская музыка», 1984. — № 8. — С. 118.
• Меликова Л. Народные истоки формообразования в опере «Лейли и Меджнун» Узеира Гаджибекова. — журнал «Учёные записки», 1974. — № 1. — С. 3—17.

	Портал «Азербайджан»
	Лейли и Меджнун Викимилектә

• Официальный сайт, посвящённый опере  (урыҫ). Журнал «Мир музыки» (әзерб. Musiqi dünyası).
• Полный текст либретто  (урыҫ). libretto-oper.ru.
• Лейли и Меджнун. Либретто. Перевод В. Кафарова // Узеир Гаджибеков. Сочинения / Под ред. Н. Аливердибекова. — Баку: Ишыг, 1984. — Т. 2.
• Эмилия Алиева. Опера «Лейли и Меджнун» и век спустя собирает аншлаги в Азербайджане, МТРК «Мир» (2 июня 2012). 21 сентябрь 2012 тикшерелгән. 2015 йыл 2 апрель архивланған.