Ил
Ил — тарихи биләмәле сәйәси илде тотҡан территория, үҙенә хас булған климат һәм мәҙәниәте бар. Ил бойондороҡһоҙло дәүләт булырға мөмкин йәки икенсе дәүләткә бойоноуы ла бар.
.svg)
Ил йәки дәүләт
Ил һүҙе (сәйәси-географик аңлатыуҙа) һәм дәүләт мәғәнәһе буйынса бик яҡын һүҙҙәр, ләкин ҡайһы бер осраҡтарҙа ил термины сифатында дәүләт синоним кеүек ҡулланыла[1] (бындай осраҡтарҙа сәйәси ил булараҡ, дәүләт территорияһы аңлатыла). Дәүләт төшөнсәһе беренсе сиратта, территориялағы урынлашҡан дәүләттең төҙөлөшөн ала.[2]. Ил термины киреһенсә мәҙәни-тарихи, социаль-иҡтисади рухи байлыҡҡа бәйле, шуға бәйле рәүештә, ул үҙ эсенә милли берләшмә төшөнсәләр ала (менталитет, йола, тел һ.б)[1]. Д. С. Лихачев билдәләп үтеүенсә, ил — ул халыҡ, тәбиғәт һәм мәҙәниәт берҙәмлеге[3]. Шуға ла, айырым алғанда, территория, дәүләт сиге, шулай уҡ тарихи-географические биләмәләр ҙә ил өйрәнеү фәненең предметы булып тора.[4].
Ғәмәлдә ил һәм дәүләт төшөнсәләре колониаль империяла асыҡ мәҫәл, бер ил кеүек түгел, ә бойондороҡһыҙ дәүләт сифатында күҙәтелә. Ҡайһы бер дәүләттәрҙе емереү һәм икенсе төҙөлөшлө итеп шул уҡ территорияла төҙөү, башҡа өлгөлө мәҫәл булып тора, һәм дә иҡтисади һәм тарихи-мәҙәниәттең быуындан-быуынға күсеүен һаҡлай.
Шул уҡ ваҡытта тарихи илдең төшөнсәһе быуындан-быуынға күсеүҙе талап итмәй, өлөшө менән генә күсеүе мөмкин: шулай итеп, тарихи Нидерланд Нидерланд (билдәләнгән ил территорияһы урыҫ исеме буйынса Голландия), Бельгия, Люксембург һәм Франция дәүләттәрендә тупланған. Шул уҡ ваҡытта тарихи Нидерланд сәйәси генә түгел, ә мәҙәни үҙ-ара бәйләнеш тыуҙырмай, сөнки был илдең бер өлөшө француз мәҙәниәтенә, ә бер өлөшө — германия һәм британияныҡына бәйле. Нидерланд менән миҫал шул уҡ сиктәр тура килмәүе менән уны бәләкәй масштабта күрһәтә: Люксембургтың тарихи өлкәһе (тарихи Нидерландтың тарихи өлкәләренең береһе, бер рәттән Голландия, Зеландия һ. б.) Бельгия провинцияһының көнбайыш, һәм бойондороҡһоҙ Люксембург Бөйөк герцоглығының көнсығыш өлөшөндә тора. Климат, мәҙәниәт, һәм этник берҙәмлеген күрһәтә алмаһалар ҙа, шул дәүләттәр араһында Төркөстан (алты дәүләт территориялары бер-береһенән климат һәм мәҙәниәт менән айырыла), Корея (ике дәүләтте яңы социаль-сәйәси һәм мәҙәни ҡиммәттәр бүлә), Монголия (ике дәүләтте яңы аң-белемгә эйә ҡиммәттәр айыра), Бенгал (ике дәүләттә, һәр береһендә яңы дини-мәҙәни ҡиммәттәр формалаша). Шул уҡ ваҡытта формалаштырыуҙар илдәге интеграция процестарын еңә алмай — төньяҡ һәм көньяҡ Вьетнамды көсләп берләштереү, йәки ҡыйынлыҡһыҙ тыныс ҡына көнбайыш һәм көнсығыш Германияны берләштереү.