Алагир
Алагир (осет. Алагир как звучит ) — Төньяҡ Осетия-Алания республикаһындағы ҡала. Алагир районының административ үҙәге. Алагир ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтергән.
| Алагир | |
| осет. Алагир | |
| Нигеҙләү датаһы | 1850 |
|---|---|
 | |
| Рәсми атамаһы | Алагир |
| Рәсми тел | Осетин теле һәм урыҫ теле |
| Дәүләт |  Рәсәй |
| Административ үҙәге | Алагирское городское поселение[d][1] һәм Алагирский район[d] |
| Административ-территориаль берәмек | Алагирское городское поселение[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+3:00[d] |
| Халыҡ һаны | 4200 кеше (1926)[2], 12 648 кеше (1939)[3], 15 163 кеше (1959)[4], 18 161 кеше (1970)[5], 18 000 кеше (1976)[2], 19 007 кеше (1979)[6], 21 132 кеше (1989)[7], 23 200 кеше (1992)[8], 24 500 кеше (1996)[8], 23 700 кеше (1998)[8], 23 100 кеше (2000)[8], 22 700 кеше (2001)[8], 21 496 кеше (2002)[9], 21 500 кеше (2003)[8], 20 500 кеше (2005)[8], 20 300 кеше (2006)[8], 19 900 кеше (2007)[8], 19 700 кеше (2008)[8], 19 528 кеше (2009)[10], 20 949 кеше (2010)[11], 20 966 кеше (2011)[12], 20 709 кеше (2012)[12], 20 575 кеше (2013)[12], 20 399 кеше (2014)[12], 20 270 кеше (2015)[13], 20 211 кеше (2016)[14], 20 133 кеше (2017)[15], 20 043 кеше (2018)[16], 20 013 кеше (2019)[17], 19 737 кеше (2020)[18], 21 550 кеше (2021)[19], 21 315 кеше (2023)[20] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 600 метр |
| Майҙан | 23 км² |
| Почта индексы | 363240 |
| Урындағы телефон коды | 86731 |
 | |
 Алагир Викимилектә | |
Географияһы
Ардон (көнсығышта) һәм Цраудон (көнбайышта) йылғалары араһында урынлашҡан ҡала, Осетия ауыш тигеҙлегендә, Алагир тарлауығы алдында тора. Владикавказдан көнбайышҡа табан 54 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡала майҙаны 23 км² самаһы тәшкил итә.
Алагир ситендә — бальнеологик курорт Тамиск, унда сульфид-сульфат-магний-кальцийлы һыу сығанағы бар.
Этимология
Ҡала исеме осетин « Уæллаг Ир» һүҙенән килеп сыҡҡан, тәржемәһе — Үрге Осетия (Уæллаг — «үрге», Ир — Осетияның милли исеме)[21].
Тарих
1824 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1781 йылда[22]) хәҙерге Алагир территорияһында Салугардан ауылына нигеҙ һалынған була[23], ул ваҡыт үтеү менән Алагирға ҡушылған.
1850 йылда[23] Ардон йылғаһының уң яҡ ярында көмөш-ҡурғаш заводы эргәһендә ҡасабаға нигеҙ һалына, ул завод 1897 йылға тиклем эшләй. 1863 йылда ҡасаба Горная станицаһы тип үҙгәртелә[24].
XIX быуат аҙағында Алагир — Терек өлкәһендәге Владикавказ бүлегенең биҫтәһе (ҡаланан 52 саҡрым алыҫлыҡта һәм станциянан 27 саҡрым алыҫлыҡта).
XХ быуат башында Алагир биҫтәһе Терек өлкәһенә ҡарай, унда 3183 кеше була, башлыса — урыҫ, православие динендә. Биҫтәлә 2 сиркәү, 2 мәктәп; дарыухана; почта-телеграф бүлексәһе, земство һәм ҡаҙна почта станцияһы булған. Аҙна һайын баҙар булған[25].
1938 йылда биҫтәгә ҡала статусы бирелә.
Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында ҡаланы немецтар оккупациялай. 1942 йылдың 24 декабрендә Кавказ аръяғы фронты ғәскәрҙәре ҡаланы азат итә.
- Ҡаланың милли составы
2010 йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса[26]:
| Халыҡтар | Иҫәбе, кеше | Өлөшө бөтә халыҡ, % |
|---|---|---|
| осетиндар | 178 19 | 91,5 % |
| рус | 1 164-се | 5,6 % |
| әрмәндәр | 131 | 0,6 % |
| башҡа | 476 | 2,3 % |
| барыһы | 949 20 | 100 % |
Һәйкәлдәр
- В. И. Ленин һәйкәле — 1926 йыл, скульпторы С. Козлов
- И. В. Сталин һәйкәле
- К. Л. Хетагуров һәйкәле
- Т-34 танкы һәйкәле
- Бабу Зангиевҡа таҡтаташ
- Советтар Союзы Геройы П. К. Гужва обелискы
Спорт
- «Спартак» футбол клубы
- ЛФК «Албарс», 2012 йылда нигеҙ һалынған.
Билдәле шәхестәр
- Агузаров Савелий Султанович (1946) — ирекле стилдә көрәшсе, РФ-ның атҡаҙанған тренеры, СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры, күп тапҡыр Европа һәм СССР-ҙың ирекле көрәш буйынса чемпионы.
- Тамерлан Кимович Агузаров (1963—2016) — юрист, дәүләт эшмәкәре. Төньяҡ Осетия Республикаһы-Алания башлығы
- Бутаева Фатима Асланбековна (1907—1992) — физик, Сталин премияһы лауреаты (1951), люминесцент лампаға нигеҙ һалыусыларҙың береһе.
- Вазиев Махар Хәсән улы(1961) — балет артисы, балетмейстер, Ҙур театры балет труппаһының художество етәксеһе, РФ-ның атҡаҙанған артисы
- Икаев Маирбек Сидамонович (1927—2004) — театр һәм кино актеры, Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы, РФ дәүләт премияһы лауреаты, СССР юғары советы депутаты
- Кравцов Иван Александрович (1896—1938) — , ВКП(б) эшмәкәре.
- Меняйло Сергей Иванович (1960) — дәүләт һәм хәрби эшмәкәре, Севастополь Губернаторы (2014 йылдың 9 октябренән алып РФ-ның Ҡара диңгеҙ флоты командующийы урынбаҫары (2009—2011),-вице-адмирал.
- Хетаг Плиев (1984) — ирекле стилдә канада көрәшсеһе, панамерикан чемпионаты призеры.
- Томаев Сослан Алиханович(1979) — ирекле стилдә көрәшсе, Рәсәй чемпионы (2001) һәм Европа чемпионатының көмөш призеры (2001).
- Урумов Сафон Гагуевич (1872—1922) — Беренсе донъя һуғышы геройы.
- Цахилова Земфира Аврамовна — театр һәм кино актрисаһы, педагог. РФ-ның Атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре.
- Черчесов Станислав Саламович — футболсы, тренер, футбол буйынса Рәсәй йыйылма командаһының баш тренеры.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Алагир // Новый энциклопедический словарь: 48 томда. — СПб., Пг.: 1911—1916.
- Алагир // Города России: энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 15. — 559 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-026-6.
- Алагирь // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.
Топографик карта
- Лист карты K-38-29 Алагир. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1984 год. Издание 1988 г.