گیلان اوستانی
گیلان اۇستانی (فارسجا: استان گیلان) — ایران اۇستانلاریندان بیریدیر. بو اوستانین مرکزی، رشت شهریدیر. بۇ اۇستان شومالدان خزر دنیزی و آذربایجان جومهوریتی ایله، جنوبدان قزوین اوستانی و زنجان اوستانی ایله، غربدن اردبیل اوستانی ایله، شرقدن ده مازندران اوستانی ایله قوْنشودور.[۱] گیلانین ۱۴٬۰۴۲کم[۴] مساحتله ۲۰۱۱-جی ایلین آمارلارینا گؤره ۲٬۴۸۰٬۸۷۴ نفر جمعیتی واردیر.[۵][۶] گیلان جمعیت باخیمیندان ۱۰-جو، مساحت باخیمیندان ۲۸-جی و تراکم باخیمیندان ۱۷۷ نفر هر کیلومترمربعده تراکملا ۳-جو یئرده یئرلشیر.[۹] رشت اۇستان جمعیتینین ۴۶٪ اؤزونده یئرلشدیرمکله بۇ اۇستانین مرکزی ایله ان جمعیتلی شهری و ایرانین ۱۲-جی جمعیتلی شهریدیر.[۱۰]
گیلان اۇستانی ۱۳۴۴-جو شمسی ایلینده قۇرولدو. اوْندان قاباق، بۇ بؤلگه گیلان ولایتی یوْخسا بیرینجی اوستان آدلانیردی.[۱۱]
گیلان اۇستانی اُستان گیلان | |
|---|---|
 گیلانین موقعیتی ایران نقشهسینده | |
| اؤلکه |  ایران |
| منطقه | ۳[۱] |
| مرکز | رشت |
| بؤلگهلر | ۱۶ |
| ایداره | |
| • اۇستاندار | محمدعلی نجفی[۲][۳] |
| اراضی | |
| • جمع | ۱۴٬۰۴۲ km2 (۵٬۴۲۲ sq mi) |
| جمعیت | |
| • جمع | ۲٬۴۸۰٬۸۷۴ |
| • سیخلیق | ۱۷۷/km2 (۴۶۰/sq mi) |
| ساعات قورشاغی | یوتیسی ۳:۳۰+ (IRST) |
| • یای (DST) | یوتیسی ۴:۳۰+ (IRST) |
| دیل(لر) | گیلکجه تالیشجه فارسجا تۆرکجه[۷][۸] |
جوغرافیا
ژئولوژی
گیلانین لاپ اۇجا یئری ۳۶۸۹ مترله سماموس داغیدیر. بۇ اۇستاندا ۴۰ دنهدن چوْخ چای آخیر، اوْنلارین ان اهمیتلیسی قیزیل اؤزن چاییدیر آنجاق آستاراچای، کرگانرود، اسالم، دیناچال، شیوهرود، عملکنده، وزیرکنده، حسنکیاده، دهکا، رود چمخاله، کیانرود و پیلهرود چایلاریندان دا آد آپارماق اوْلار.[۱۲]
ایقلیم
طبیعت
بۇ اۇستاندا ۹۴ نوع حمایت اوْلموش و انقراض معرضینده اوْلان قۇش یاشاییر.[۱۳]
تاریخ
ایلک چاغ
میلاددان قاباق، خزر دنیزینین یانیندا کاسپیلر، کادوسیلر ایله آماردلار یاشاییردیلار.[۱۴] مقدونی ایسکندر گیلانی فتح ائتمک اۆچون چالیشدی، آنجاق موفق اوْلمادی.[۱۵]
ایسلامی چاغ
عربلرین ایرانا حملهسی، گیلان بؤلگهسینده چوْخلو محلی حؤکومتلرین قۇرولماسینا ندن اوْلدو.[۱۶]
صفویه
شاه عباس محلی حؤکومتلری گیلاندا آرادان آپاریب، گیلانی اؤز شخصی ملکینه چئویردی.[۱۷]
قاجاریه
مشروطه اینقیلابیندا گیلانلیلار حضور تاپیب، اوْنلارین باشچیسی، محمدولی تنکابنی، ایران صدراعظمی اوْلدو.[۱۸]
پهلوی
۱۹۲۰-جی میلادی ایلین ژوئن آیینین ۵-ی ایران سوسیالیستی شوروی جومهوریتی، ایرانین ایلک و تکجه سوسیالیستی جومهوریتی اوْلاراق گیلاندا قۇرولدو. بۇ جومهوری ۱۹۲۱ ده مرکزی حؤکومت طرفیندن ییٛخیلدی.[۱۹][۲۰]
چاغداش
رودبار-منجیل زلزلهسی، ۱۳۶۹-جو شمسی ایلین خورداد آیینین ۳۱-ی گیلاندا ۴۰٬۰۰۰ نفرین اؤلومونه، ۶۰٬۰۰۰ نفرین یارالانماسینا و ۵۰۰٬۰۰۰ نفرین آواره اوْلماسینا ندن اوْلدو.[۲۱][۲۲]
جامیعه
اهالی
گیلانین اهالیسی ۱۳۸۹-جو ایلده ۲٬۴۸۰٬۸۷۴ نفریمیش.[۶][۵] جمعیت بؤیومه نرخی ۱۳۸۵-۱۳۹۰دا ایراندا ۱٫۲۹٪ اوْلاراق، گیلاندا ۰٫۶۲٪یمیش.[۲۳] بۇ اۇستاندا جمعیت سیخلیغی ۱۷۷نفر هر کیلومترمربعدهدیر.[۹][۲۳]
ائتنیکلر
۱۳۸۹-جو ایلین آمارلارینا گؤره بۇ اۇستاندا ۸۵٫۹ شوماللی (گیلک، تالیش، مازنی و تورکمن (۸۴٫۴٪ کیشی، ۸۶٫۷٪ خانیم)، ۷٫۹ تۆرک (۷٫۶٪ کیشی، ۸٫۶٪ خانیم)، ۴٫۵ فارس (۵٫۷٪ کیشی، ۳٫۲٪ خانیم)، ۰٫۹ کۆرد (۱٫۱٪ کیشی، ۰٫۷٪ خانیم)، ۰٫۲ عرب (۰٫۴٪ کیشی) و ۰٫۷ تانیلماز یاشاییرلار.[۲۴]
سمنو پیشیرهرک
خرفه چؤرگی پیشیرهرک
دین
گیلان اهالیسینین چوْخو شیعه موسلماندیرلار، آنجاق تالیشلر آراسیندا شافعی سنی اقلیتی واردیر.[۲۵]شاه اسماعیل ۱۴۹۳ - ۱۴۹۹ ایللرینده گیلاندا صوفیلرین یانیندا یاشاییب[۲۶]، تشیع ساری اۆز گتیردی.[۲۷] بۇ اۇستاندا آز ساییدا مسیحی، ۱۳۷۵-جی ایلده ۲۴۹ نفر[۲۸]، ایله یهودی ده یاشاییرلار.[۲۹]
دیل
گیلاندا شومال دیللریندن (گیلکجه، تالیشجا، مازندرانجا) آرتیق، تۆرکجه (آستارا[۳۰]، منجیل[۸]، تالیش[۳۱]، ریضوانشهر و لوشاندا)، تورکمنجه و کوردجه (عمارلو ایله فارابدا)[۳۲] دیللرینده ده دانیشیلیر.
ایقتیصاد
گیلانین ایقتیصادی، اکینچیلیک، داوار ساخلاما، بالیقچیلیق و پتکچیلیک اۆستونده دایانیر. دویو، چای، زیتون،یئر بادامی و فیندیق بۇ اۇستانین اهمیتلی محصوللاریندان ساییلیر.[۳۳] گیلانین ایشسیزلیک نرخی ۱۴٫۵٪ (ایراندا ۶-جی)دیر.[۳۴] بۇ اۇستاندا ساوادلیلارین ایشسیزلیگی ساوادسیزلاردان داها چوْخدور.[۳۵]
صنعت
بۇ اۇستانین چوخلو صنایعی رشتده یئرلشیبدیر.[۲۵] رشتین صنعتی شهرکی، ۲۸۰ صنعتی واحیدله، ایرانین ۵-جی صنعتی شهرکی اوْلاراق، رشتین جنوبونون ۱۲ کیلومترلیگینده یئر آلیبدیر.[۳۶]
اکینچیلیک
گیلان، ایراندا چای، زیتون،یئر بادامی و فیندیق تولیدینده ۱-جی یئرده و دویو تولیدینده ۲-جی یئرده قرار تاپیبدیر.[۳۷] گیلاندا ۲۶ بالیقچیلیق تعاونیسی ایلده ۴۰۰۰ - ۶۰۰۰ تن بالیق صید ائدیرلر.[۲۵]
دوْلانما
گیلاندان ایلده ۵ میلیون دوْلانان گؤروش ائدیرلر.[۳۸] بۇ تعداددان ۲/۵-۳ میلیونو بندرانزلییه عاییددیر[۳۸] آنجاق ماسوله، لاهیجان و آستارادان دا آد آپارماق اوْلار.ایراندا لاپ چوخ ایمامزاده مازندران ایله گیلاندا یئرلشیبدیر.[۳۹] بۇ ایمامزادهلرین اکثریتی زیدیدیرلر.[۴۰]
سیاست
گیلانین اۇستانداری، محمدعلی نجفیدیر.[۲][۳] بۇ اۇستانین ۲۲ حزبی واردیر.[۴۱]ایسلامی شورا مجلیسینین ۲۹۰ نومایندهسیندن ۱۳ نومایندهسی[۴۲] و رهبری خبرهلر مجلیسینین ۸۶ نومایندهسیندن ۴-و[۴۳] گیلانا عاییددیر.
قاجاریه عصرینده گیلان، ایرانین ۱۲ ولایتلریندن بیری اوْلاراق، ۱۹ یئره بؤلونوردو.[۱۱] ۱۹۶۳-جو میلادی ایلده گیلان ۱۰ شهریستانا بؤلوندو:طوالش، فومن، بندر پهلوی (انزلی)، رشت، صومعه سرا، رودبار، لنگرود، رودسر و لاهیجان.[۲۵] گیلان اۇستانی ۱۳۴۴-جو شمسی ایلینده قۇرولدو. اوْندان قاباق، بۇ بؤلگه گیلان ولایتی یوْخسا بیرینجی اوستان آدلانیردی.[۱۱]
| شهریستان | جمعیت (۱۳۹۰)[۵] | مساحت | تلفون کوْدو |
|---|---|---|---|
| شهریستان رشت | ۹۱۸٬۴۴۵ | ۱۲۱۵ | ۰۱۳۱ |
| شهریستان تالش | ۱۸۹٬۹۳۳ | ۲۱۶۰ | ۰۱۸۲ |
| شهریستان لاهیجان | ۱۶۸٬۸۲۹ | ۴۰۷ | ۰۱۴۱ |
| شهریستان رودسر | ۱۴۴٬۳۶۶ | ۱۳۵۴ | ۰۱۴۲ |
| شهریستان لنگرود | ۱۳۷٬۲۷۲ | ۴۵۸ | ۰۱۴۲ |
| شهریستان انزلی | ۱۳۸٬۰۰۴ | ۲۹۹ | ۰۱۸۱ |
| شهریستان صومعهسرا | ۱۲۷٬۷۵۷ | ۵۸۸ | ۰۱۸۲ |
| شهریستان آستانه اشرفیه | ۱۰۵٬۵۲۶ | ۴۲۳ | ۰۱۴۲ |
| شهریستان رودبار | ۱۰۰٬۹۴۳ | ۲۵۱۷ | ۰۱۳۲ |
| شهریستان فومن | ۹۳٬۷۳۷ | ۱۰۰۲ | ۰۱۳۲ |
| شهریستان آستارا | ۸۶٬۸۵۷ | ۴۳۰ | ۰۱۸۲ |
| شهریستان رضوانشهر | ۶۶٬۹۰۹ | ۷۴۸ | ۰۱۸۲ |
| شهریستان شفت | ۵۸٬۵۴۳ | ۵۹۹ | ۰۱۳۲ |
| شهریستان ماسال | ۵۲٬۴۹۶ | ۴۶۵ | ۰۱۸۲ |
| شهریستان سیاهکل | ۴۷٬۰۹۶ | ۹۷۲ | ۰۱۴۲ |
| شهریستان املش | ۴۴٬۲۶۱ | ۴۰۷ | ۰۱۴۲ |
۱۳۸۹-جو ایلین ایداری بؤلونوشلرینه گؤره بۇ اۇستانین ۱۶ شهریستانی، ۴۳ بخشی، ۵۱ شهری و ۱۰۹ دهیستانی واردیر.[۴]
فرهنگ
موزهلر
گیلانین ۹ موزهسی واردیر.[۴۴]
مدیا
گیلانین محلی رادیوسو ۱۳۳۴-جو ایلده قۇرولوب، اۇستانی رادیوسو دا ۱۳۷۵-جی ایلده اؤز ایشینی باشلادی و ایندی ایکی گۆرجی و تالیشی بؤلومو ده واردیر.[۴۵] گیلان تلویزیون کانالی اؤز ایشینی ۱۳۴۹-جو ایلده باشلادی و باران کانالی، گیلانین اۇستانی کانالی اوْلاراق ۱۳۷۷-جی ایلده یوْلا تۆشدو.[۴۵]
پیک سعادت نسوان، ایرانین ایلک کومونیستی روزنامهسی اوْلاراق، ۱۳۰۶-جی ایلده روشنک نوعدوست الی ایله رشتده یاییملاندی.[۴۶][۴۷]
ایندی گیلاندا ۱۳۱ نشریه یاییملانیر: ۹ گۆندهلیک، ۴۴ هفتهلیک، ۶ ایکیهفتهلیک، ۳۷ آیلیق، ۶ ایکیآیلیق، ۲۱ فصللیک، ۷ ایکیفصللیک و ۱ ایللیک. گیلاندا ۸۷ محلی، ۱۵ منطقهای، ۲۰ سراسری و ۹ بینالمللی نشریه یاییملانیر.[۴۸]
اؤیرتیم
گیلان دانیشگاهی، ایرانین ۱۰ یاخشی دانیشگاهلاریندان اوْلاراق، ۹ دانیشکدهسی، ۱ پردیس واحیدی، ۵۰۰ هیئت علمیسی و ۱۷۰۰۰نفر اؤیرنجیسی واردیر.[۴۹][۵۰]
ایدمان
بندر انزلینین گیو ورزشی کلوبو، ایرانین ۳-جو و گیلانین ۱-جی ورزشی کلوبو اوْلاراق، ۱۳۱۹-جو ایلده بندر انزلیده عزیز وکیل منفرد الی ایله قۇرولدو.[۵۱]
ساغلیق
گیلانین ۱۴۰۰ عمومی دوکتورو، ۷۶۰ تخصصی دوکتورو، ۶۰۰ دیش دوکتورو و ۴۰۰ داروساز دوکتورو واردیر.[۵۲] گیلاندا هر مین نفره بیر دوکتور واردیر.[۵۳] گیلانین طیب دانیشگاهی ۱۳۶۳-جو ایلده قۇرولدو و ایندی ۳۱۰۰ اؤیرنجیسی واردیر.[۵۲] بۇ اۇستانین ۲۲ مریضخاناسی واردیر.[۵۲][۵۳]
آدلیملار
- محمدولی تنکابنی، گیلانلی مشروطهچی و ایرانین صدراعظمی
- میرزا کوچک خان جنگلی، مشروطهچی و جنگلی حرکتینین باشچیسی
- اکبر رادی، آدلیم ایرانلی سناریو یازان[۵۴]
- حبیب محمدی، نقاش[۵۵]
- آیدین آغداشلو، نقاش
- سیروس قایقران، ایرانین میلی فوتبال تیمینین اسکی کاپیتانی
قالری
شهید دوکتور عضدی ایستادیومو
لاتون آبشاری
رودخان قالاسی
سنت مسروپ کیلیساسی رشتده
گیلاندا تاپیلمیش بیر اسکی بوْیونباغی
اتک یازیلار
ائشیگه باغلانتیلار
- دولت
- گیلان اۇستانداریسی Archived 2012-09-22 at the Wayback Machine.
- گیلان دادگستریسی Archived 2013-02-07 at the Wayback Machine.
- دوْلانما
- گیلانین اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگریسی Archived 2012-08-28 at the Wayback Machine.
- گیلان میراث روستایی موزهسی Archived 2010-03-17 at the Wayback Machine.
- فرهنگ ایله تاریخ
- گیلان شورای فرهنگ عمومیسی Archived 2012-07-07 at the Wayback Machine.
- گیلان صداسیماسی Archived 2015-09-02 at the Wayback Machine.
- گیلان دائرةالمعارفی Archived 2012-11-05 at the Wayback Machine.
- گیلانین حوزه هنریسی
- گیل و گالش موسیقیسی
- ایقلیم ایله جوغرافیا
- گیلان هاواشناسیسی Archived 2012-09-30 at the Wayback Machine.