Toxar dilləri

Toxar dilləri
Toxar dilləri
Danışanların ümumi sayı	nəfər.
Təsnifatı
	Hind-Avropa dilləriToxar dilləri
Dil kodları
Glottolog	tokh1241
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Toxar və ya Toxar dilləri Hind-Avropa dil ailəsinin ölmüş qoludur. Dil Tarım hövzəsinin (indiki Sincan, Çin) şimalındakı vahə şəhərlərində və Lop səhrasında tapılıb. VI-VIII əsrlərə aid əlyazmalarla tanınır.

XX əsrin əvvəllərində bu dil ailəsinin kəşfi Hind-Avropa dil ailəsinin centum və satem dilləri kimi Şərq və Qərb qollarına bölünə biləcəyi ilə bağlı əvvəllər qəbul edilmiş nəzəriyyə ilə ziddiyyət təşkil etmiş və bu dil ailəsi ilə bağlı tədqiqatların yenidən canlanmasına səbəb olmuşdur.

İlkin tədqiqatçılar bu dildən istifadə edən insanları Qədim Baktriyada (Toxarıstan) yaşayan toxaroylar ilə əlaqələndirdiyi üçün bu dil “toxar dili” adlandırılmışdır. Bu tərif bu gün ümumiyyətlə yanlış hesab edilsə də, ad hələ də istifadə olunur.

Kəşf edilməsi və tarixi

XX əsrin əvvəllərində Aurel Stein tərəfindən Tarim hövzəsinin arxeoloji kəşfi və eramızın VI-VIII əsrlərinə aid naməlum dildə yazılmış əlyazma fraqmentlərinin tapılması tohar dillərinin və əlifbasının mövcudluğunu ortaya qoymuşdur.

Tezliklə məlum oldu ki, bu əlyazmalar o dövrdə naməlum olan Hind-Avropa dil qoluna, Toxar dillərinə aiddir və iki fərqli dildə yazılmışdır:

Toxar A (Şərqi Toxar dili; öz dilində adı “ārśi”), Qaraşəhər (keçmiş Agni, Çincə Yanqi) və Turfan regionlarında rast gəlinmişdir.
Toxar B (Qərbi Toxar dili), Kuça və Toxar A dilli ərazilərdə müəyyənləşdirilmişdir.
Tarım hövzəsinin cənub-şərqində yerləşən Krorän və Niya regionlarında tapılan və eramızın III əsrinə aid Prakritcə yazılmış sənədlərdə Toxar dili ilə əlaqədar olan bir dildən keçmiş bir çox isimin mövcudluğu nəticəsində Toxar C kimi tanınan başqa bir Toxar dili kəşf edilmişdir. Krorända tapılan və tamamilə Tohar C dilində yazılmış sənədlər 2018-ci ildə nəşr olunmuşdur.

Toxar dili, ehtimal ki, 840-cı ildən sonra, qırğızlar tərəfindən Monqolustandan qovulan uyğurların Tarım hövzəsində məskunlaşmasından sonra məhv olmuşdur. Bu nəzəriyyə toxar mətnlərinin uyğur dilinə tərcüməsinin kəşfi ilə dəstəklənmişdir.

Bəzi Çin sözləri toxar mənşəlidir. Qədim Çin dilində bal mənasını verən *mjit (Ənənəvi Çincə: 蜜; mì) sözünün Proto Toxar dilindəki *ḿət sözündən götürüldüyü güman edilir. Bir çox müasir Hind-Avropa dillərində oxşar sözlər bal və bal şərabı mənasında istifadə olunur.

Digər Hind-Avropa dilləri ilə müqayisəsi

Azərbaycan dilində	Toharca A	Toharca B	Yunanca	Sanskrit dili	Latınca	Proto-German dili	Qot dili	Qədim İrland dili
Toxar dilində sözlər
bir	sas	ṣe	heîs, hen	sa(kṛ́t)	semel	*simla	simle	samail
iki	wu	wi	dúo	dvā́	duo	*twai	twái	dá
üç	tre	trai	treîs	tráyas	trēs	*þrīz	þreis	trí
dörd	śtwar	śtwer	téttares, téssares	catvā́ras, catúras	quattuor	*fedwōr	fidwōr	cethair
beş	päñ	piś	pénte	páñca	quīnque	*fimf	fimf	cóic
altı	ṣäk	ṣkas	héx	ṣáṣ	sex	*sehs	saihs	sé
yeddi	ṣpät	ṣukt	heptá	saptá	septem	*sebun	sibun	secht
səkkiz	okät	okt	oktṓ	aṣṭáu, aṣṭá	octō	*ahtōu	ahtau	ocht
doqquz	ñu	ñu	ennéa	náva	novem	*newun	niun	noí
on	śäk	śak	déka	dáśa	decem	*tehun	taihun	deich
yüz	känt	kante	hekatón	śatām	centum	*hundą	hund	cét
ata	pācar	pācer	patḗr	pitṛ	pater	*fadēr	fadar	athair
ana	mācar	mācer	mḗtēr	mātṛ	mater	*mōdēr	mōdar	máthair
qardaş	pracar	procer	phrā́tēr	bhrātṛ	frāter	*brōþēr	brōþar	bráthair
bacı	ṣar	ṣer	éor	svásṛ	soror	*swestēr	swistar	siur
at	yuk	yakwe	híppos	áśva-	equus	*ehwaz	aiƕs	ech
inək	ko	keu	boûs	gaúṣ	bōs	*kūz	(OE cū)	bó
ses	vak	vek	épos	vāk	vōx	*wōhmaz	(Du gewag)	foccul
isim	ñom	ñem	ónoma	nāman-	nōmen	*namô	namō	ainmm
süd sağmak	mālkā	mālkant	amélgein
mulgēre	*melkaną	miluks	bligid (MIr)