Ləzgilər
Ləzgilər (ləzg. лезгияр, лекьер) — əsasən Cənubi Dağıstanda və Azərbaycanın şimal-şərqində yaşayan Qafqaz xalqlarından biri.
 | |||||||||||||||||||||||||||
| Hacı Davud | |||||||||||||||||||||||||||
| Ümumi sayı | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 886 600[2] | |||||||||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||||||||||||||
| Daxildir | |||||||||||||||||||||||||||
| Ləzgi xalqlar | |||||||||||||||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||||||||||||||
| Qafqaz Albanları | |||||||||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||||||||||||||
Ləzgilərin çoxu islam dininin Sünni əqidənin Şafii məzhəbin Müridizm təriqətinə etiqad edir. Qafqaz dillərin Dağıstan grupuna aid Ləzgi dilində danışırlar.
Mədəniyyət
Ləzgilərin mədəniyyəti İslam dininə, Ləzgival əxlaq qaydalarına, Ləzgi soylara (sixil) və Ləzgi dilinin istifadəsinə əsaslanır. Ləzgilərin mədəniyyəti, digər Dağıstan xalqlarında olduğu kimi suvarar (adətlər) və İslamdan ibarətdir. Ən önəmli bayramları Ramazan və Qurban bayramlarıdır.
Ləzgival
Ləzgilərin qeyrət, əxlaq və ədəb anlayışlarına Ləzgival deyilir. Ləzgival heç kim tərəfindən yazılmamış, ləzgilərin arasında öz-özünə formalaşmış yüksək əxlaq və davranış qaydalarıdır. Uşaqlıqdan bəri cəmiyyətin hər bir üzvünün həyatının bütün sahələrini əhatə edər. Ləzgival, valideynlər və ləzgi cəmiyyəti tərəfindən nəsildən nəsilə ötürülən əxlaq, şərəf və davranış qaydaların bütünüdür. Bu əxlaqi və etik davranışlar cəmiyyətdə ləzgi qadının namus və şərəfini qorumağa yönəlikdir.[12][13][14]
Din
Ləzgilər İslam dininin Sünni etiqatın Şafii məzhəbin Müridizm təriqətinə aiddirlər[15]. XIX əsrdə ləzgilərin şeyxi Məhəmməd Kuravi Çar Rusiyası ilə mübarizə üçün ləzgilərin arasında müridizm hərəkətını başladır, daha sonra bu hərəkata digər Dağıstan xalqları da qoşulur, şeyxin tələbələri arasında ən tanınmışı Şeyx Şamildir.[16] Qafqaz müharibəsindən sonra Çar Rusiyası müridizmə qadağa qoyur, lakin Qafqaz-Rus anlaşmasına əsasən məscidlər fəaliyyətinə davam edə bilirlər.[17] 27 aprel 1930-cu ildə ləzgilər Qazı Məhəmməd Ştulvinin başçılığı altında sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırırlar,[18] lakin 1930-cu ilin noyabrın 29-da bütün üsyançılar edam edilir, məscidlər bağlanır, Quran oxumaq qadağan edilir, dini xadimlər və ailələri isə sürgün edilir.[19] Beləliklə, İslamın təsiri ləzgilərin arasında xeyli azaldılır, lakin 10 il sonra 1940-cı ildə ləzgilər yenidən sürgün edilir, artıq Stalin tərəfindən Mərkəzi Asiyaya. İslamın təbliğinə və Qazı Məhəmməd Xuluxvi, Kiri Buba, Qazı Məhəmməd Ştulvi kimi xalq qəhrəmanlarının adlarının çəkilməsinə belə tamamilə qadağa qoyulur.
Dil
Ləzgi dili Qafqaz dilləri ailəsinin Çeçen-Dağıstan dilləri qolunun Ləzgi dilləri yarımqrupuna daxildir.[20] 1928-ci ilə kimi Ləzgi dili üçün ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunub, 1928–1938-ci illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1938-ci ildən başlayaraq isə kiril əlifbasından istifadə edilir.[21] Dünyada Ləzgi dilində 776 min nəfər danışır.[22] Son illərdə yeni nəsil arasında Ləzgicə bilənlərin sayı azaldıqdan UNESCO Ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğundan xəbərdar etdi.[23]
| 2000 | 2005 | 2010 | 2015 | 2020 |
|---|---|---|---|---|
| 98,72 % | 87,26 % | 48,25 % | 39,22 % | 28,79 % |
Ləzgi soylar
Ləzgi soyu (Sixil) — Ləzgilərin müasir soyadlardan öncə istafadə ettikləri qədim soy isimləri, hələdə Ləzgilərin arasında istifadə olunur. Bir Ləzgi soyu təqribən 40-50 ailədən ibarətdir. Çar Rusiyası gələndən sonra ləzgilərə Magomedov, Axmedov kimi soy isimlər verildi. Amma bəzən çar hakimiyyətinin gəlişindən sonra da soyad əvəzinə ləzgilər soylardan istifadə etməyə davam edirdilər. Məsələn, məşhur ləzgilərdən: Kiri Buba - Axmedov yerinə Kiri, Stal Süleyman - Xasanbekov yerinə Stalari, Ştul Muhamməd - Ramazanov yerinə Ştulari.
Məskunlaşma
| İl | 1897 | 1926 | 1937 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2000 | 2010 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dağıstan | 95 262[24] | 93 049[25] | 101 789[26] | 100 417[27] | 114 210[28] | 170 494[29] | 202 854[30] | 257 270[31] | 411 535 (2002 г.)[32] | 473 722[33] | 488 608[34] |
| Azərbaycan | 63 670[35] | 69 363[36][37] | 104 789[26] | 111 666[38] | 98 211[39] | 137 250[40] | 158 057[41] | 171 395[42] | 178 000 (1999 г.)[43] | 180 300 (2009 г.)[43] | 167,570 (2019 г.) |
| Umumi | 159 213[44] | 134 529[45] | 206 487[26] | 220 969[46] | 223 129[39] | 323 829[47] | 382 611[48] | 466 006[49] | 589 535 | 654 022 | 656 178 |
NOT: Son 10 ildə Ləzgi əhalinin azalmasın səbəbi, uşaqların az doğulması, gənclərin gec evlənməsi, eləcə də iqtisadi səbəblərlə başqa ölkələrə köçüb orda assimilyasiya olmalarıdır.
| 1989 | 2002 | 2010 | 2015 | 2020 | 2023 |
|---|---|---|---|---|---|
| 5.5 | 3.5 | 2.7 | 2.5 | 1.7 | 1.5 |
NOT: Əhalinin sayısını eyni qalmağı üçün ümumi nəsilvermə əmsal ən az 2.2 olması mütləqdir, lakin az saylı xalqlar üçün bu əmsal ən az 3.5 olması vacibdir.
Azərbaycan
Dil
| Etnik qrup | Sayı | Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1] | Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2] | Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3] | Rus dili sərbəst danışan[q 4] |
|---|---|---|---|---|---|
| ləzgi | 180 300 | 9.10% | 91.70% | 96.30% | 23.70% |
| Etnik qrup | Sayı | Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1] | Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2] | Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3] | Rus dili sərbəst danışan[q 4] |
|---|---|---|---|---|---|
| ləzgi | 167 600 | 24.90% | 85.20% | 96.10% | 38.90% |
NOT: Son 10 ildə (2009-2019) Ləzgilərin umumi sayı 9.2% azalıb, Ləzgicəni öz ana dili hesab edənlər 15% azalıb, eyni zamanda rusca danışanlar 15,2% faiz çoxalıb.
Ərazi yerləşimi
| Rayon | 1939-cu il[57][58] | 1959-cu il[59] | 1970-ci il[60] | 1979-cu il[61] | 1999-cu il[62] | 2009-cu il[63] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | |
| Azərbaycan üzrə | 111 666 | 3.60% | 98 211 | 2.66% | 137 250 | 2.68% | 158 057 | 2.62% | 178 021 | 2.24% | 210 312 | 2.32% |
| Qusar | 47 415 | 88.9% | 37 585 | 86.6% | 55 164 | 87.7% | 59 325 | 87.9% | 73 278 | 90.7% | 86 600 | 92.6% |
| Bakı | 7 142 | 1.2% | 6 913 | 1.1% | 12 462 | 1.5% | 16 096 | 1.6% | 26 145 | 1.5% | 24 868 | 1.2% |
| Xaçmaz | 8 489 | 15.8% | … | … | 1 | 0.0% | … | … | 0% | 24 688 | 0% | |
| Qəbələ | 2 401 | 7.4% | … | … | … | … | … | … | 0.% | 16 020 | 0.25% | |
| Quba | 7.3% | … | … | 0% | … | … | 0.0% | 8 952 | 0.01% | |||
| İsmayıllı | 6.0% | … | … | 0% | 0.0% | 0.0% | 8 079 | 0.0% | ||||
| Oğuz | 300 | 9.8% | 0.11% | 0% | 0% | 0.0% | 4 731 | 0.0% | ||||
| Göyçay | 6 683 | 3.8% | 4 038 | % | 3 308 | % | 0% | 0.0% | 396 | 0.% | ||
Azərbaycanda ləzgilər respublikanın 20-dən çox rayonunda, həmçinin Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Göyçay və başqa şəhərlərində yaşayırlar. Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qax və Oğuz ləzgilərin yığcam yaşadıqları rayonlardır[64].
Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,0%-ni təşkil edir (2009).[65] 30-cu illərdə məktəblərdə ana dilinin keçilməsinə baxmayaraq, 1936-cı ildən ləzgi dilində dərslərin keçilməsi ləğv edilmişdir. Bu, ləzgilərin assimilyasiya prosesini gücləndirmiş, xalqı yoxa çıxmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdur[64]. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda ləzgi dilində dərsliklər çap edilir. Hazırda 94 məktəbdə (891 sinif) ləzgi dilində dərslər keçirilir. Həmin məktəblərdə 15 000-ə yaxın şagird təhsil alır. Ləzgilərin sıx yaşadığı Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun sənayesinin əsasını yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Başlıca olaraq meyvə-tərəvəz, şərab və süd məhsulları emal edilir. Rayonun kənd yerlərində xalçaçılıq ənənəvi sənətkarlıq növü kimi inkişaf etməkdədir. Qafqazın qədim xalqlarından olan ləzgilər bu bölgənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar.
Dağıstan
Tanınmış şəxsiyyətlər
Tarixi şəxsiyyətlər
- İmam Hacı Davud Müşkürvi (1680–1735) — Şimali Qafqazın birinci imamı, Şirvanda Səfəvilərə üsyan qaldırıb teokratik dövlət qurmaq istəyən hərbi xadim.
- İmam Qazi Muhamməd — müridizmin ardıcılı, din xadimi.
- Abrek Buba Kirivi— Çar rejiminə və həmçinin yerli zülmkarlara qarşı mübarizə aparmış məşhur abrek,.
- Abrek Əli Hilivi — 1837-ci ildə baş vermiş Quba üsyanının rəhbərlərindən biri.
- İmam Mushab-Əli Kuzunvi — imam və Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalına qarşı müqavimət göstərənlərdən biri.
- Bəybala bəy Sultanov — Rusiya imperiyası II Dövlət Dumasının Müsəlman fraksiyasının üzvü.
- İbrahim bəy Heydərov — 1918–1919-cu illərdə Şimali Qafqaz Dağlı Respublikasında Nəqliyyat, Poçt və Teleqraf naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində isə Yollar naziri olub.
- Həsənəli xan Dağıstani — ləzgi mənşəli Səfəvi məmuru.
- Səfi xan Ləzgi — 17-ci əsrdə Səfəvi dövlətində məmur.
- Aslan xan Dağıstani — XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi məmuru. Şah Hüseynin (1694-1722) dövründə Kuhgiluyə (1702–1708) və Astarabad bəylərbəyi.
- Lütfəli xan Dağıstani — yüksək rütbəli Səfəvi hərbi komandiri və ləzgi mənşəli məmur.
- Məhəmmədəli xan — ləzgi əsilli Səfəvi dövlət məmuru və hərbi komandir.
Hərbçilər
- Tehran Mənsimov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin (XTQ) polkovniki
- Yaşar Aydəmirov — Azərbaycanlı hərbçi, general-leytenant.
- Mahmud Əbilov — hərbi xadim, general-mayor
- Şair Ramaldanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının təlim-tədris hissəsinin sabiq rəisi və akademiyanın sabiq rəis müavini, ASQ-nin ehtiyatda olan polkovniki.
- Abbas İsrafilov - Sovet İttifaq Qəhrəmanı
- Çingiz Qurbanov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
- Nuran Mirzəyev — İkinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı
- Sərhəd Zöhrabbəyov — "Azərbaycan bayrağı" ordeni ilə təltif edilmiş, baş leytenant, Bərdə hərbi batalyonunun ilk Qərargah rəisi, 1992-ci ildə şəhid olub.
- Samir Kaçayev — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, heykəltaraş. 2016-cı il Aprel döyüşləri şəhidi.
- Əmiraslan Xeyirbəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri. 2016-cı il Aprel döyüşləri şəhidi.
- Ümüd Xəncəlov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsinin şəhidi.
- Etibar Şirinov (şəhid) — İkinci Qarabağ Vətən Müharibəsi şəhidi
- Malik Xeyirbəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsinin şəhidi.
- Sənan Zamanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mayoru, Vətən müharibəsi şəhidi
- Ramil Balabəyov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, Vətən müharibəsi şəhidi.
- Elvin Abdurahmanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin giziri, Vətən müharibəsi şəhidi.
- Nəvai Xaspoladov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Polkovniki , ikinci Qarabağ müharibəsi veteranı
- Babək Ramaldanov — İkinci Qarabağ müharibəsi Şəhidi
İdmançılar
- İkram Ələsgərov — UFC döyüşçüsü.
- Əmrə Bəlözoğlu — Ləzgi əsilli keçmiş türkiyəli futbolçu
- Elmar Baxşiyev — Qəbələ FK nin Baş Məşqçisi
- Renat Dadaşov - Ləzgi əsilli Azərbaycan milli futbolçusu
- Rüfət Dadaşov - Ləzgi əsilli keçmiş Azərbaycan milli futbolçusu
- Nazim Hüseynov — Cüdo üzrə 1992-ci il Olimpiya çempionu
- Şahrudin Məhəmmədəliyev — Ləzgi Əsilli Azərbaycan Milli Yığma və Adana Dəmirsporun Qapıçısı
- Fəridə Əzizova — Azərbaycanlı taekvondoçu.
- Namiq Ələsgərov — Misli Premyer Liqasında çıxış edən Sabahın futbolçusu
- Vahid Rəhimov — yunan-roma güləşçisi.
- Əliəshab Səlimov — Boks üzrə Avropa və Dünya çempionu.
- Naviddin Sırxayev — futbolçu.
- Əli Hacıbəyov - Futbolçu
- Rahid Əmirquliyev — Futbolçu.
- Rasim Ramaldanov — Futbolçu.
- Bədavi Hüseynov — Azərbaycanlı futbolçu, "Qarabağ FK"-nın mudaficisi
- Rasim Tahirbəyov — "Anji"nin futbolçusu.
- Sərdar Sərdarov — "Anji"nin futbolçusu.
- Əbdürrəhim İsayev — Taekvondoçu,
- Zaur Hacıbabayev — Qaydasız döyüş (MMA) üzrə Avropa, Asiya, Avrasiya və dünya çempionu
Şairlər
- Nurəddin Şərifov-şair
- Mirzə Cəbrayıl - Şair
- Mirzə Kərim - Şair
- Abdulcəlil Xuluqvi - Şair
- Fəqir (şair) - Şair
- Əmirəli Tahircallı - Şair
- Məhəmməd Məhəmmədoviç Hacıyev - Filoloq
- Kasıb Abdullah - Şair
- Mirzə Həsən Əlqədari — tarixçı-alim, şair
- Süleyman Stalski — Şair
- Asəf Mehman — Ləzgi şairi
- Səid Koçxyurski — Ləzgi şairi, aşıq. Əsərlərini ləzgi və Azərbaycan dillərində yazmışdır.
- Ləzgi Əhməd — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
- Qotfrid Həsənov — Dağıstan Peşakar Musiqi Mədəniyyətinin Banisi
- Nazim Axtınski — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
- Qiyas Məcidov — Ləzgi yazıçı və dramaturqu.
- Stal Sayad — ləzgi şair.
- Yosuf Al-Lakzi—Tarix
- Mamus Al-Lakzi—Tarix
- Muhəmməd Əmin — Məşhur Şair Ləzgi ədəbiyyatın , banisi hesab olunur
- Sədaqət Kərimova — şairə
İş adamları
- Seyfəddin Rüstəmov — əslən qusarlı Rusiyada milyardçıdır
- Süleyman Kərimov — Rusiya parlamentində təmsil olunan milyardçıdır.
Digər
- Eldar Əzizov — Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı.
- Şair Alxasov — Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı.
- Mehmet Rəcəb Pekər — Türkiyənin keçmiş baş naziri
- Sergey Məlikov — Rusiya dövlət və hərbi lideri. Dağıstan Respublikasının Dövlət Başçısı
- Najmudin Samurski - Dağıstanın Keçmiş Dövlət Xadimi və Məmur
- Abutalıb Əbilov — Dağıstan Dövlət Universiteti Banisi
- İdris Şamxalov — Dağıstanda ilk teatr qurucusu
- Arif Mirzəquliyev — Ləzgi Əsilli Azərbaycan Aktyoru və Həkimi
- Əkbər Fərzəliyev — Azərbaycan Kino Aktyoru və Hüquqşünas
Ləzgilərin soyqırımı
1918-ci ildə Ləzgi Digah kəndində baş verən Qanlı dərə soyqırımında erməni-daşnak dəstələri ayrı-ayrı mənbələrə və şahidlərə əsasən 12 minədək ləzgi, eləcə də 4 mindən çox azərbaycanlı və tat əhalini qətlə yetirmişdir. Təpədən-dırnağa kimi silahlanmış nizami qoşun hissələrinə qarşı igidliklə döyüşən yerli əhali həmin dövrdə işğalçıların 5 mindən çox əsgərini tələf etmişdir.[68]
İstinadlar
Умеренный шафиитский мазхаб преобладает среди дагестанских народов (кроме ногайцев), его придерживаются чеченцы, большинство ингушей, большая часть живущих в России курдов (потомки выходцев из Армении и некоторое число потомков выходцев из Туркмении), небольшая группа обосновавшихся в России талышей.
Xarici keçidlər
- Дуьняда авай Лезгияр
- Lezgi Informational Entertainment Port
- Лезгинский этнокультурный портал Arxivləşdirilib 2017-06-19 at the Wayback Machine
- Lezgi mp3
- Lezgi National Electronic Library — Ulub.info Arxivləşdirilib 2016-10-06 at the Wayback Machine
- The Lezgin people on Azerb.com
- "Suvar" ləzgi ansamblının konserti keçirilib
Həmçinin bax
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
Sitat səhvi: " q " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="q"/> teq tapılmadı
.JPG){kind=link}