Ma y pá

Munchos sostienen que los términos de parentesco mamá y pá, correspuenden a un casu especial de falsos cognaos. Les semeyances inter-llingüístiques d'estos términos créese que provienen de la mesma naturaleza de l'adquisición del llinguaxe.^[3] D'ente los balbuceos d'un ñácaru aprendiendo a falar, éstes suelen ser les primeres pallabres identificaes, y los padres tienden a acomuñar estos soníos de los sos fíos con ellos mesmos. D'esta miente, nun habría necesidá d'atribuyir a un ancestru común les semeyances ente'l ba !kung, abba araméu, bàba mandarín, baba persa, y papa francés (toos "padre"); o'l amá navajo, māma mandarín, mama suaḥili, mama quechua, y mama inglés (toos "madre").

Yá en 1922, Otto Jespersen sostuvo que ye natural qu'una madre siéntase llamada al escuchar los soníos "ma-ma" como parte de los primeres balbuceos del so ñácaru.^[4] De resultes del trabayu de Murdock, el llingüista Roman Jakobson (1962) conclúi qu'estes pallabres surdiríen de la fala de los ñácaros o atatexo infantil n'interacción cola fala de los sos padres, onde los adultos afaen el so llinguaxe al de los neños; lo que Jakobson llapada "formes de guardería" (nursery forms): d'una forma infantil como 'ma' deriven pallabres como madre o maternal. Detrás d'esto hai motivos fonolóxicos, pos estos términos construyir a partir de los fonemes más senciellos de producir, mesmos de la fala temprana del neñu, como son les billabiales m (nasal billabial), p (oclusiva billabial sorda) y b (oclusiva billabial sonora), amás de la vocal abierta a (vocal abierta anterior non arrondada), soníos nos cualos preséntase la mayor relaxación de llabios y llingua, y son los que meyor s'afaen a la impericia del falante novel.

Con frecuencia'l ñácaru apriende primero a dicir "ma", según Jakobson hai una rellación col murmuriu maternu mmm... y la necesidá d'alimentase por aciu la lactancia.

Per otru llau, dalgunos sostienen qu'estes pallabres seríen cognaos que probaríen l'orixe común de les llingües a partir d'un idioma protosapiens. Atopóse por casu, que de 1.000 idiomes estudiaos, el 71% de los casos, "papa" significa padre o un pariente masculín del llau del padre.^[5] Estes pallabres tienen gran cualidá de permanecer inalterables, por casu, dende l'antiguu chinu, les formes ma y ba caltiénense exactes en tolos sos dialeutos actuales y a lo llargo de 3.000 años.^[6]

Según los investigadores Pierre Bancel y Alain de L'Etang (2013), mama/papa tendríen un orixe nun idioma ancestral protosapiens, con una antigüedá ente 50.000 y 100.000 años, y del cual provendría toles llingües del munduː Esto ye por cuenta de que consideren que la evidencia histórica amuesa una correlación coles families llingüístiques con una influencia mínima de préstamos. Ye asina que podemos atopar que mama ye frecuente en families tan distantes como la indoeuropea, la sinón-tibetana o la nixero-congoleña, presentándose variantes: por casu, na familia drávida, onde la pallabra frecuente pa madre ye ama, na urálica ema, túrquica ana, tungús eni, austronesia ina, austroasiática me, esquimo-aleuta ana y na-dené amá.

La monogénesis llingüística sofítase tamién na monogénesis biolóxica del ser humanu, por cuenta de la profusa evidencia que sostién que l'orixe de los humanos modernos dar nel África subsaḥariana. Con éses puede reparase que pa pá o padre, ye bien común l'usu de la pallabra baba nes families nixero-congoleña, nilo-saḥariana y joisán. Per otru llau la pallabra frecuente pa otres families como l'afroasiática ye aba, pa la indoeuropea papa, drávida apa, túrquica arreya, mongólica etseg, norcaucásica dada, tai-kadai pho, na-dené atá y na macrofamilia amerindia tata. N'ocasiones produz un fenómenu inversu, como na familia austronesia, onde padre frecuentemente ye ama, anque nesti casu tamién ye común la forma oclusiva bapa.

De siguío, 'ma' y 'pá' en distintes llingües:^[7][8]

Nes llingües indoeuropees la pallabra pa 'pá' más frecuente ye papa, pero tamién ye común tata en llingües y dialeutos romances, celtes, bálticos, eslavos y xermánicos. Ye posible que se trate d'antiguos sinónimos y qu'en proto-indoeuropéu correspuenda a *appās y *tātā.^[9]

Nel idioma protoindoeuropéu *mater (o *méhter) significaba "madre" y *pater significaba "padre", *appa- yera "pá", una pallabra infantil pa "padre".

N'inglés, dái/daddy vien del inglés mediu dadd/dadde, que de la mesma tien un orixe inciertu, pos se cree que podría venir del atatexo infantil da-da, anque paez más probable que provenga del sustratu celta, pos n'irlandés antiguu yera data, o seique del inglés antiguu *ætta/*atta.

En rusu tenemos ʌtjets (padre), papa (pá), djadja (tíu), deda (güelu) y baba (güela), anque los dos últimos pueden representar balbuceos infantiles (baba ye tamién "muyer" en xíriga, y una pallabra folclórica pa una muyer casada con un fíu nacíu). En griegu, babes ye consideráu un préstamu del turcu dende tiempos de la dominación otomana osmanlí.

Aislláu:

Llingües kartvelianes o caucásiques meridionales:

En xeorxanu, დედა (deda) ye ma o madre, estos idiomes carauterizar por tener estes pallabres "al aviesu" comparáu coles demás llingües, pos "padre" ye მამა (mama), ente que პაპა (papa) significa "güelu".

Llingües norcaucásicas o caucásiques septentrionales:

Llingües afroasiátiques

Llingües nixeru-congoleses

Llingües nilo-saḥarianes

Macrofamilia joisán

• sandawe: ma ye ʔíyóó y pá tàtá. La pallabra màmá significa güela.
• nama: ma ye ǁgûs y pá ǁgûb.
• san: en llingües de los san o bosquimano, madre tien unes 37 equivalencies tales como aija, asoko, ma, mama, tai, xa, ||ke, etc. Análogamente pa padre tán awa, ba, baba, bobu, bokangu, tata, ||kuba y munchos otros.^[10]

Austronesiu

Llingües afroasiátiques:

Na reconstrucción del protosemíticu, 'padre' sería *ʔab. Nos tiempos de les ciudaes semites d'Agadé y Ebla (2300 e.C.), taben ʔumm y ʔab.^[9]

Llingües indoeuropees:

Llingües túrquiques:

La pallabra túrquica pa pá más común ye arreya, que atopóse inclusive nes inscripciones de Orkhon del sieglu VIII. El sinónimu aba foi rexistráu lliteralmente nos idiomes chagatai, turcu, azerbaixanu, turcomanu, salar, tártaru, kirguís, jakasio y altái. El turcu baba podría tener la influencia del persa.^[9]

Aislláu:

En hindi ma ye maan māo am'mām̐, madre mātā y pá o padre pita. Por cuenta de préstamos del inglés, tamién son comunes mamma y pappa. En cingalés, la pallabra orixinal pa madre yera mawa (meniyande) y piya (piyanande) pa padre. L'usu de amma pa madre y thaththaa pa padre deber a influencia d'otres llingües. En delles zones de Sri Lankasobremanera na Provincia Central, úsase la pallabra appachchi pa padre.

En llingües indoiranias, 'pá' ye frecuentemente baba. Asina figura nes inscripciones prácrites del sieglu III e.C., con una probable correspondencia col sánscritu.^[9]

Aislláu:

Llingües como'l tamil, canarés, malayalam, y Tulu, toes tienen les pallabres amma y appa.

• Anque amma y appa usar en tulu, nun son realmente pallabres tulu, sinón que s'usen por influencia del canarés. Les pallabres reales pa "madre" y "padre" son appe (pronunciáu ape) y amme (pronunciáu amæ).
• En télugu, amma y nanna usar pa "madre" y "padre" respeutivamente. Úsase tamién aam aam pa "comida" y appa pa snacks en llinguaxe infantil.
• En malabar am'ma ye ma o madre y acchan pa pá o padre. Los términos mama y papa úsense respeutivamente pa "lleche materno" y "comida infantil".
• En tamil, thaai y thanthai son pallabres orixinales pa "madre" y "padre", amma y appa apaecieron darréu por influencia esterna. Otres pallabres pa 'pá' son ayya, appan, appaci, appu, attan, ammān y la formal takkappan.
• En canarés úsense thaai pa "madre" y thande pa "padre". Pero al dirixise a ellos, los nativos utilicen amma, avva o inclusive abbe pa ma y appa o anna pa pá.

Túrquiques:

Mongóliques:

Tunguses:

En coreanu, les pallabres formales son 어머니 (eomeoni) y 아버지 (abeoji). La pallabra pa "padre" en xaponés modernu, clica, vien del antiguu titi. En xaponés, la ma inicial d'un ñácaru interprétase como "comida".^[11] Per otru llau, madre ye 母 (haha), ente que ma ママ (mama) ye un términu emprestáu porque l'orixinal ye 御っ母さん (otsukaasan). Análogamente, padre ye 父 (clica), pá パパ (papa) ye'l préstamu y オ父サン (otousan) el términu orixinal. En proto-xaponés antiguu, la pallabra pa "madre" sería *papa (d'onde derivaría haha),^[12] anque tamién figura en xaponés antiguu omo y propúnxose adicionalmente qu'esistiría un proto-nipocoreano, onde 'ma' sería *əmə.^[13]

En chinu mandarín, úsase 妈妈 (māma) y 爸爸 (bàba) pa "ma" y "pá", 母亲 (mǔqīn) y 父亲 (fùqīn) — "madre" y "padre" respeutivamente. Dacuando, en llinguaxe informal, úsase mā y bà pa embrivir (nota: el soníu f pronunciábase bilabialmente (como p o b) en formes antigües de chinu, d'ende que se rellacione fu a la pallabra más común pa "padre"). En birmanu, los términos formales madre y padre son မိခင် (el mio khin) y ဖခင် (pha khin).

En chinu arcaicu (periodu ente los sieglos XII a III e.C. ), usóse mama y baba. N'antiguu tibetanu 'pá' yera pha, como figura nos añales tibetanos del sieglu XI.^[9]

Miao-yao o hmong-mien

Tai-kadai

En tailandés, mæ̀ o me3y (ma) pronunciar con una y llarga con tonu descendente altu-baxu y "pá" ye pho3o (con /pʰ/ aspirada).

Austroasiática

El camboyanu usa distintes pallabres pa indicar distintos niveles de respetu, ente elles l'íntimu mak/meak y pa, el d'usu xeneral mai/me y puk, y el formal madaay y ovpuk.

Austronesia

En tagalu (Filipines), ma ye nánay o ináy, madre iná, pá tátay y padre amá. Debíu al contautu col español y l'inglés, ma, pá, ma(m(i)), y dái [dʌd] o dádi tamién s'utilicen. En tagalo madre/padre -na-/-ta- ye análogu a los más comunes ma/pa en nasalidá/oralidad de les consonantes y puntu d'articulación.

Austronesies:

Papúes:

Australianes:

N'haida, el términu que designa a pá o padre tamién s'aplica al tíu paternu y al tíu políticu. Si un home referir al so padre o tíu ye <o>G</o>ungáa, ente que pa los d'una muyer va dicise <o>x</o>áat'aa o hadáa.^[16]

La propuesta de que les llingües amerindies formen un grupu válidu ye controversial. Sicasí propúnxose que nun hipotéticu proto-amerindiu 'ma' sería *añada.^[17]

Bien pocos idiomes escarecen de consonantes billabiales (principalmente constátase na families de llingües iroqueses como'l mohawk), el arapajó ye l'únicu idioma qu'escarez de la vocal abierta /a/ y el quileute ye l'únicu qu'escarez de consonantes nasales.

Norteamérica:

Mesoamérica:

Suramérica:

Propúnxose delles formes pa les protollingües: "pá" en proto-afroasiáticu sería *ʔab, en proto-indoeuropéu *appās, *attās o *tātā, proto-norcaucásico *aba, proto-bantú *baba (anque *tààtá para "el mio padre"), proto-tibeto-birmanu *p'a, proto-siux *(t)atí, proto-atabascanu *-taʔ y proto-eskimo *arreya o *arreya-arreya; ente que "güelu" en proto-áustricu sería *(ta)ta.^[9] Pal proto-uraloyucaguir propúnxose pa "pá" *yčee^[22] y pal proto-altaico *ĕ́t`è, d'onde derivaría'l proto-túrquico *arreya y el proto-mongólicu *yčige.^[23] Per otru llau, Dolgopolsky propunxo pal proto-nostrático *ʔaba o *apa y Greenberg *apa pal proto-euroasiático.