Llingües d'Europa

La gran mayoría de llingües d'Europa cunten con dalgún estándar escritu o lliterariu reconocíu pola mayoría de los sos falantes. Esto oldea llargamente cola situación ente les llingües autóctones d'África, América, Oceanía y un númberu importante de llingües d'Asia, que nun tienen una ortografía estandarizada nin son usualmente usaes nel rexistru escritu.

Igualmente ye común la conocencia d'un idioma estándar per parte de tola población d'un país, que ye usáu como manera de comunicación non yá ente los monollingües nesa llingua sinón tamién cuando persones que les sos llingües rexonales son distintes comunicar ente sigo. El billingüismu ye muncho menos frecuente n'Europa que rexones del mundu más diverses, como ciertes árees d'África.

El Conseyu d'Europa, organización internacional qu'arrexunta a tolos estaos europeos sacante Bielorrusia, Kazakstán y Ciudá del Vaticanu, promueve la promoción de toles llingües europees con especial proteición de les llingües minoritaries o rexonales, al traviés del tratáu internacional denomináu Carta Europea de les Llingües Minoritaries o Rexonales. Nésti, los estaos que lu han ratificáu, definen estos idiomes que se comprometen a protexer y en qué grau.

Dende va sieglos Europa ye'l continente menos diversu lingüísticamente del mundu. Eso nun se debe namái al so menor tamañu, sinón a que dende hai milenios la mayor parte del contienente tuvo ocupáu por una única familia llingüística, la familia indoeuropea (anque dientro d'Europa esisten delles zones de gran diversidá como El Cáucasu onde hai un eleváu númberu de llingües pertenecientes a families non emparentaes, siquier, non estrechamente emparentaes).

L'estudiu de les llingües vernaculares europees yera incipiente nel sieglu XIV, cuando Dante Alighieri introdució reflexones importantes en De Vulgari Eloquentia. Antes de la Edá Moderna práuticamente tol estudiu gramatical centrárase nel llatín y el griegu clásicu. A partir del sieglu XVI produz una esplosión de gramátiques sobre les llingües europees modernes y empiecen a ser usaes na escritura en tolos ámbitos, anque nel ámbitu científicu'l llatín foi predominante hasta'l sieglu XVIII.

En cuanto al inventariu fonéticu, les llingües d'Europa paecen rexise poles mesmes restricciones d'economía y marcaje que'l restu de llingües del mundu, anque ciertos fonemes apaecen con más frecuencia n'Europa que n'otros llugares. Un inventariu prototípicu de les llingües d'Europa (tomando como referencia los fonemes qu'apaecen en llingües xermániques modernes, llingües eslaves, llingües romances y llingües baltofínicas) sería similar al siguiente:

Anque non munches llingües tienen exactmente esi sistema, amás los símbolos anteriores más que alófonos representen clases de soníos asina por casu /ʃ/ na tabla anterior referir a los soníos [ʃ, sʲ] o /r/ refierse non necesariamente a la vibrante múltiple sinón a dalgún tipu de soníu róticu ɾ, r, ʀ]. Nengún de los fonemes de la tabla anterior ye "exóticu" nel sentíu de que nun apaeza llargamente atestiguaos nel restu de llingües del mundu.

Al igual que nel restu de llingües del mundu les aproximantes por defectu suelen ser sonores. Una carauterística europea ye qu'amás de les fricatives sonores les fricatives sordes son tamién bien frecuentes. Dellos fonemes de la tabla son daqué más frecuentes n'Europa que n'otres rexones, por casu les vocales anteriores arrondaes /y, ø, œ/, estos soníos dar en llingües xermániques, llingües romances (galorromance, galoitaliano, occitanu), llingües uráliques y llingües altaiques. Recíprocamente, /ʔ/ ye más frecuente n'otres rexones del mundu que n'Europa. Les retroflexes amenórguense puramente a sibiliantes como /ʂ, ʐ, ɕ, ʑ/ y les sos correspondientes africaes que s'atopen en delles llingües eslaves (rusu, polacu). En llingües eslaves, baltofínico y gaélicu apaecen soníos palatalizados n'oposición fonolóxica coles sos versiones non palatalizadas. Comparando la frecuencia relativa de dellos fonemes fuera y dientro d'Europa puede construyise la siguiente tabla:

Fonemes más comunes en Europa qu'otros llugares	Fonemes menos comunes en Europa qu'otros llugares
Vocales arrondaes anteriores Fricantivas sonores /v, ʒ/ Diptongos R gutural	Consonantes retroflexes Vocal zarrada central /ɨ/ Tonemas (tonos).

N'Europa apenes esisten llingües tonales a diferencia de lo qu'asocede n'África, Asia, América y Oceanía. El suecu ye una llingua tonal, pero'l númberu de pares mínimos ye amenorgáu.

Los contactos llingüísticos fueron importantes, y dellos de les subfamilies evolucionaron de manera converxente (por casu munchos de les traces de les llingües romániques actuales y de les llingües xermániques actuales, nun taben presente nin en llatín nin en proto-xermánicu, colo cual en ciertos aspeutos estes llingües averáronse por cuenta de fenómenos de contautu llingüísticu y préstamu llingüísticu). Esto llevó a dellos tipólogos a falar del "estándar européu permediu" (EEP) o del "área llingüística llingüística europea". Les llingües más cercanes a esti "estándar européu" son naturalmente les llingües romániques y les llingües xermániques occidentales.

Acordies con M. Haspelmath (2001), el EEP inclúi una serie de carauterístiques que formen un Sprachbund carauterizáu polos siguiente traces, dacuando llamaos "euroversales" n'analoxía colos universales llingüísticos:^[1]

1. Esistencia d'artículos definíos frente a un artículu indefiníos (por casu, español el, la, ... frente a un, una, ...)
2. Usu d'oraciones de relativu introducíes por aciu pronome relativu que frecuentemente puede llevar inflexón de dalgún tipu (xéneru, númberu, casu, etc. como n'español que, el que, la que, que'l so, ...).
3. Esistencia d'un pretéritu perfectu perifrásticu por aciu el verbu 'haber' más un participiu de pasiva (español: dicir, francés: je l'ai dit, inglés: I have said ..., alemán: Ich habe gesagt ...).
4. Predominiu del usu de predicaos pa codificar el papel d'esperimentador, esto ye, munches vegaes el esperimentadores apaecen como suxetos marcaos en "nominativu" (por casu n'inglés ye más común dicir I like music 'gústame la música' que Music pleases me 'la música préstame, anque nesti casu l'español usa un pronome oxeto me más qu'una forma suxetu de la primer persona).
5. Construcción de la voz pasiva por aciu un participiu más un auxiliar (español: soi conocíu, inglés: I am known).
6. Bayura de verbos anticausativos en pares de verbu incoativu-verbu causativu (por casu n'inglés, The snow melts 'la nieve se derrite' frente a The sun melts the ice 'el sol derrite el xelu', equí la forma intranstiva derivar de la transitiva).
7. Usu de posesores esternos en dativu (alemán: Die Mutter wusch dem Kind die Haare, español: La madre -y llavó'l pelo al neñu, en llugar d'una construcción del tipu 'La madre llavó'l pelo del neñu', portuguése Ela lavou-lhe o cabelo '(Ella) labó el so pelo').
8. Usu de la negación verbal por aciu un indefiníu (español: naide oyer, inglés: nobody listened)
9. Les comparances de non igualdá usen partícules gramaticales como enllaz (español: más grande que un elefante, inglés: bigger than an elephant, llatín: maior Ø elephante / maior quam elephante).
10. Les comparances d'igualdá básense frecuentemente n'oraciones de relativu alverbiales (francés: grand comme un élephant, español: tan grande como un elefante).
11. Les marques verbales de persona son marcadores estrictos de concordanza, esto ye, el verbu se flexiona según la persona y el númberu del suxetu. En munches llingües amás los pronomes suxetu nun pueden ser resalvaos como asocede n'inglés, alemán, suecu, francés o finés, anque les marques de persones verbal nun sían ambigues tocantes a persona).^[2][3]
12. Diferenciación ente intensificadores y anáfores reflexivos (alemán: intensificador selbst / reflexivu sich).

L'orde básicu del suxetu, l'oxetu y el verbu predominante nes llingües indoeuropees d'Europa ye SVO (anque tamién s'atestigua l'orde VSO en celta, y el SOV en xermánicu y eslavu, pero inclusive neses llingües ye l'orde más frecuente). Ye interesante notar que'l llatín, el proto-xermánicu y el proto-eslavu paecen ser llingües SOV. Nes llingües baltofínicas (urálicu) l'orde tienden SOV igual que les llingües altaiques. L'húngaru orixinalmente SOV evolucionó a un orde SVO o más esautamente un orde basáu en requerimientos pragmáticos.

Tocantes a la tipoloxía morfolóxica les llingües europees tienden a ser flexivas (anque en dellos casos como l'inglés la flexón ye bien amenorgada y presenta yá munches construcciones analítiques, análogues a les de les llingües aislantes). Les llingües indoeuropees tantu d'Europa como d'Asia, son llingües fusionantes y preposicionales, ente que les llingües uráliques y altaiques son de tipu más bien aglutinante y postposicionales. Tamién el euskera ye aglutinante y postposicional.

Les llingües europees autóctones inda falaes na actualidá pertenecen a ocho families llingüístiques distintes (siendo una d'elles, l'euskera, una llingua aisllada). Los dos principales families son les llingües indoeuropees y les llingües uráliques, siguíes de los trés families de llingües caucásiques y a muncha más alloña'l restu.

Convien señalar que na Europa prerromana conxetúrase qu'había otres llingües non-indoeuropees, poco documentaes y que la so clasificación ye dudosa o difícil por cuenta de la escasez de datos. La siguiente tabla amuesa les principales families de llingües.

Na siguiente tabla detállense les llingües y los llugares nos que se falen. Col tecláu del encabezamientu puede modificar l'orde de les mesmes, entamándolo por families o por númberu de falantes nativos. Detállense los estaos europeos, anque non en tolos casos llógrase determinar el númberu de falantes n'Europa. Cuando la referencia indicaba un abanicu ampliu de falantes tomóse una cifra entemedia pa poder establecer les comparances pertinentes. Considérense los idiomes distintos (con esceición del servocroata que s'estremen los glotónimos xurídicos), non los dialeutos, anque en dellos casos tengan un raigañu común y por tanto caltengan el nome común (como por casu el sorabo y l'alemán que s'estremen n'altos y baxos).

Nun se consideren los idiomes de territorios que tán fora del continente européu que tienen alministración de los distintos estaos europeos. Ente estos atopa'l groenlandés (de la familia de les Llingües esquimo-aleutianes) faláu en Groenlandia y que pertenez al Reinu de Dinamarca, yá que xeográficacamente ye del continente americanu.

La llingua materna puede referise a delles situaciones y por tanto cada individuu puede tener delles, como asocede fundamentalmente coles llingües minorizaes (güei minoritaries o non, pero que la cultura dominante y los poderes de lo estaos enzancaron la so tresmisión^[4]). Poro, el conceutu de llingua materna como describió Louise Dabène profesora de la Universidá Stendhal de Grenoble, fai referencia a:^[5]

• La llingua de la madre.
• La primera adquirida.
• La llingua que se conoz meyor. Ésta ta acomuñada a la valoración suxetiva del individuu con al respeutive de les llingües que conoz.
• La llingua adquirida de forma natural, ye dicir por aciu la interacción cola redolada inmediata, ensin intervención pedagóxica y con una actividá mínima, o ensin ella, de reflexón llingüística consciente.

En trenta y dos Estaos europeos realízase una declaración llingüística nes sos constituciones.En nengún de los casos defínese que ye oficial, estatal, nacional o de la república, que seríen términos equiparables:

• Llingua oficial: d'esta forma ta categorizado en venticuatro estaos: Albania (art. 14), Austria (art. 8), Andorra (art. 2), Bielorrusia (art. 17), Bulgaria (art. 3), Xipre (art. 3), Croacia (art. 12), Eslovenia (art. 11), Eslovaquia (art. 6), España (art. 3), Estonia (art. 6), Irlanda (art. 8), Letonia (art. 4), Liechtenstein (art. 6), Malta (art. 5), Macedonia del Norte (art. 7), Montenegru (art. 9),^[51]Mónacu (art. 8), Portugal (art. 11), Polonia (art. 27), Rumanía (art. 13), Suiza (art. 116), Serbia^[52] y Turquía (art. 3).
• Llingua estatal o d'Estáu: descrita d'esta forma en seis constituciones: Armenia (art. 12), Azerbaixán (art. 21), Xeorxa (art. 8), Lituania (art. 14), Rusia (art. 68) y Ucraína (art. 10).
• Llingua nacional: Esta fórmula emplegar seis constituciones: Finlandia (art.17), Moldavia (art. 13), Irlanda (art. 8), Liechtenstein (art. 6), Malta (art. 5) y Suiza (art.4). Estos cuatro últimos países utilizar n'amestadura de la fórmula de llingua oficial. Esti términu tamién lu utiliza Luxemburgu na so Llei sobre llingües de 1984. Igualmente, apaez nel artículu 138 de la constitución d'Ucraína al referise a les competencies de la república autónoma de Crimea.
• Llingua de la República: Ye la fórmula emplegada por Francia (art. 2).
• Llingua principal: Nes lleis que regulen les autonomíes de les Islles Feroe y Groenlandia pertenecientes a Dinamarca, con al respeutive de les sos llingües.
• Llingua propia: ye utilizáu en delles de les comunidaes autónomes d'España nel so ámbitu, cómo na Comunidá Autónoma del País Vascu, Comunidá Foral de Navarra, Cataluña, Galicia, Comunidá Valenciana, Islles Baleares y Aragón.
• Llingua oldeada: equí inclúyense distintes formulaciones pa dar la mesma reconocencia a otra llingua, dando indireutamente, una reconocencia oficial:
  • Bielorrusia: (art. 17.2) de la so constitución qu'oldea'l réxime xurídicu del rusu al del idioma oficial.
  • País de Gales: na so Llei de 1998 (art. 47) qu'oldea l'estatutu xurídicu del galés col de la llingua inglesa.
  • Trentín-Altu Adige: nesta rexón d'Italia nel so Estatutu especial (art. 99), qu'establez que l'alemán va ser "parificada" al italianu na provincia de Bolzano.
  • Valle d'Aosta nel so Estatutu d'Autonomía (art 38.1) que da paridá a la llingua francesa y la llingua italiana.
• Llingua de rellación interétnica: esta denominaión dar na constitución de la república autónoma de Crimea al respeutive de la llingua rusa. Foi utilizáu hasta 1996, na anterior constitución de Bielorrusia tamién col rusu. Trátase d'una fórmula bien utilizada na antigua Xunión Soviética que privilexaba la rusa. Güei ye un conceutu práuticamente desterráu.
• Llingua de la población autóctona: ye utilizáu en Letonia na Llei de Llingües con respectu al casi escastáu idioma livoniu. La escasa esistencia de pueblos indíxenes n'Europa fai que nun s'empleguen términos similares. La constitución de Finlandia, que reconoz al pueblu indíxena Lapón (art. 17.3) nun lo utiliza.
• Otres declaraciones espreses indireutes: En Bélxica na constitución reconoz la esistencia de tres Rexones Llingüístiques nel so artículu 4 dando de forma indireuta una oficialidá al francés, neerlandés y alemán en cada zona.^[53]

Considerando que de forma indireuta la constitución belga establecer, hai dieciséis estaos europeos en que nos sos constituciones nun faen referencia a la so llingua, estos son Alemaña, Bosnia-Herzegovina, Dinamarca, Grecia, Hungría, Italia, Luxemburgu, Islandia, Noruega, Ciudá del Vaticanu, San Marín, República checa, Países Baxos y Reinu Xuníu. Anque dalgún d'ellos sí s'inclúin disposiciones de relevancia respeuto de les llingües y na mayoría de facto resulta oficial en tol territoriu de dellos d'ellos:Alemaña (alemán), Dinamarca (danés), Grecia (griegu), Hungría (húngaru), Italia (italianu), Islandia (islandés),Ciudá del Vaticanu (italianu), San Marín (italianu), República checa (checu), Países Baxos(neerlandés), Reinu Xuníu, (inglés) y Suecia (suecu).^[54]

Les llingües llargamente más emplegaes como primer y segunda llingua n'Europa son l'inglés y el francés (llingües co-oficiales del Conseyu d'Europa), l'alemán y el rusu.

L'español tien 64 millones d'usuarios si considerar a los falantes tantu en primer llingua como en segunda llingua. Análogamente, el catalán xube a 9 100 000 falantes y el gallegu 3 200 000 al incluyir usuarios como primer y segunda llingua.

Productu de la migración tamién esisten millones d'arabófonos distribuyíos principalmente nos países euromediterráneos y nes mayores metrópolis europees.

• La siguiente tabla amuesa dalgunos de los idiomes más falaos na Xunión Europea:

• 
  Conocencia del inglés
• 
  Conocencia del alemán
• 
  Conociniento del francés
• 
  Conocencia del español
• 
  Conocencia del italianu
• 
  Conocencia del rusu
• 
  Conocencia del polacu
• 
  Conocencia del rumanu

Los primeros escritos en munches llingües europees apaecieron ente la segunda metá del sieglu XV y la primer metá del sieglu XVI:^[55]

Amás de les llingües modernes d'Europa, esiste documentación abondosa y noticies sobre otres llingües estinguíes tantu mientres l'antigüedá como mientres la edá media y la edá moderna, que sumieron y pasaron a ser llingües muertes.

Una llista de llingües conocíes que sumieron mientres l'antigüedá. Un bon númberu d'estes llingües son llingües falaes nel Imperiu Romanu. Amás esisten delles llingües preindoeuropeas nel Mediterraneu oriental que nun aportar# a usaes nos territorios del imperiu Romanu. Un ciertu númberu d'estes llingües son llingües ensin clasificar, que por cuenta de lo escaso de los testimonios sobre elles nun pueden ser adscrites con enfotu nengunu de les families de llingües conocíes.

Les llingües documentaes n'Europa mientres la Edá Media, pertenecen a los mesmos grupos llingüísticos que les llingües modernes, polo que vamos usar esa clasificación:

• Joachim Grzega: EuroLinguistischer Parcours: Kernwissen zur europäischen Sprachkultur, IKO, Frankfurt 2006, ISBN 3-88939-796-4 (llibru básicu, pa un públicu xeneral, n'alemán)
• Joachim Grzega: Europas Sprachen und Kulturen im Wandel der Zeit, Tübingen: Narr 2012.
• Mapa Europako Hizkuntzak (Llingües d'Europa) editáu por HABE (Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea).

• http://www.proel.org/mundo/europa.htm
• EuroLinguistiX (revista, forum, bibliografíe; editáu por Joachim Grzega)
• Mapa llingüísticu d'Europa de Muturzikin.com en llingua rexonal. La prioridá dar a los dialeutos y llingües minoritarios

• Llingües de la Unión Europea
• Carta Europea de les Llingües Minoritaries o Rexonales
• Llingües d'África
• Llingües d'América
• Llingües d'Asia
• Llingües d'Oceanía