Villayón

Villayón cítase yá como pobláu nos xeógrafos romanos, cuando escriben de los ástures y paésicos. Y nel territoriu d'estos caltiénse amás del nome Navia que tien el ríu, el de Villayón propiu d'un llugar que ta na so riba.

La hestoria'l conceyu de Villayón vien xuníu al de Navia hasta l'añu 1868, data na qu'independizó d'elli formando ayuntamientu propiu.

De los tiempos prehestóricos del paleolíticu, al igual qu'asocede en munchos otros puntos de la rexón occidental asturiana, namái podemos tener endicios de la so esistencia, pues l'ausencia d'escavaciones nel territoriu nun mos permite esclariar verdaderamente quieni y cuándo foi colonizada esta tierra nos sos tiempos más remotos, pues créyese que tola zona de la desembocadura del Eo y el Navia tuvo de ser afayadiza pal asentamientu humanu. Sí se tien constancia de la esistencia d'estremaos menumentos megalíticos na sierra del Carondio, como asina lo atestigüen los campos tumbalares afayaos. Dientro de los asentamientos castreños, tamién se contabilizen dellos, siendo'l más importante el de Eilaso, que foi utilizáu dimpués pol pueblu romanu, pa les prospeiciones auríferes.

La transición dende la etapa colonizadora romana hasta la edá media, déxamos l'aprucida d'una llábana (Cayuela de Carrió) afayada por dos campesinos en 1926 na llocalidá de Carrió, y que dellos autores alluguen nos albores de la época de la monarquía asturiana nel sieglu VIII, y otros exétenla na etapa visigoda.

Na Baxa Edá Media yá se nos presenta Villayón como parte integrante del conceyu de Navia, siendo'l so territoriu mui disputáu ente estremaos poderes obispales, protagonizando la mitra Ovetense y el monesteriu lucense de Courias, una disputada engarradiella col envís d'obtener el control de la zona, aportando ésti últimu a dar un préstamu a Murias na so etapa espansionista col oxetu d'exercer el domeñu so tola zona, cosa que denguna de les dos obispalíes percanciaraa, pasándose'l territoriu d'un a otru n'infinidá d'ocasiones hasta qu'en tiempos del rei Felipe II tien llugar la famosa desamortización eclesiástica, mercando les xentes del conceyu'l territoriu de Villayón, allugamientu ésti que nun aceptaron nenguna de les dos mitres, y que-yos fizo enteponer infinidá de recursos que finalmente nun aportaren a bon puertu pa elles, fincando dafechu'l conceyu en poder de los sos habitantes.

Pelos siglos siguientes el devenir de Villayón tevo estrenchamente venceyáu col de Navia, siendo yá nel sieglu XIX, concretamente na revolución setembriega de 1868, cuando gracies al envís constitucionalista y la racionalidá territorial procédese a la segregación de Villayón de Navia, creyándose un ayuntamientu independiente de cinco parroquies, a la qu'en 1991 sumó otra más. Los últimos años d'esta centuria y los primeros del XX vienen marcados por una corriente migratoria hacia ultramar, camudando'l destín na metá del sieglu, empobinándose los movimientos a les zones centrales de la rexón asturiana y a Navia, anque la proximidá con esti conceyu vecín y la construción del banzáu d'Arbón aíden a mitigar estes pérdigues refugando estos masivos desplaciamientos. Güei Villayón presenta tolo que cualesquier escursionista quiera ver, con unes ablucantes panorámiques de la natura, como los remexones d'Oneta, onde podemos esfrutar d'un blincu d'unos 15 metros de desnivel realizáu pol ríu Acebal.

Dende'l puntu de vista xeológicu hai que dicir que'l tarrén de Villayón, presenta unes carauterístiques semeyantes a los conceyos ocidentales, perteneciendo mayoritariamente al silurianu, con predomeñu de les cayuele antigües, Grauwacka y delles cuarcites, deformaes toes elles pola oroxenia herciniana. La consistencia de les faxes de cayuela ye variable, franciendo les más d'elles en fueyes más o menos grandes, y tornando en material d'atubiu de cases. Les cuarcites alcuéntrnse na zona comprendida ente Busmente y Villayón.

En cuantes a la topografía del conceyu podemos afirmar que ye montesín, aflorando tamién estremaos valles en delles direiciones conformaos polos afluentes y subafluentes del Navia. Los altures más importantes son los siguientes: pel norte y el nordeste, habemos les sierres d'Arbón, Brañuas y Panondres, esta última con elevaciones soperiores a los 800 metros. Al suroeste vemos la sierra de San Roque, con picos como los de Gargalois y el del Prau de Roque con más de 1.000 metros d'altor. Al sur alcontramos la sierra de Carondio, siendo los picos Agudu y del Conde los sos acidentes más destacaos, con altores que rolden los mil metros. Tamién nel sur pero más al este, habemos la sierra de Busmayor. Por últimu y yá nes llendes orientales afayamos la Bobia de Bullacente, con picos de más de 1.000 metros. Si a tou esto sumámos-y les llombes interiores de Lloréu y Quintana, tenemos conformáu los más de los acidentes montesinos de Villayón.

De la so rede hidrográfica, l'acidente más destacáu configúralo'l ríu Navia, que percuerre'l conceyu pela so parte occidental de sur a norte, constituyendo la llende natural con Bual, Eilao y Cuaña. Dientro de los numberosos afluentes y subafluentes del Navia que treviesen el conceyu destacaremos el Polea, que percuerre Villayón pela so parte meridional de sur a norte, conformando'l valle de Las Lombas. Recibe les augües de les ñores del Barandón y el Bullimeiru, xuniéndose prieto de Trabada al Cabornel y recibiendo nes mestes al Llendefornu, dando les sos augües al Navia finalmente nel llugar de Mezana, nel vecín conceyu de Bual.

El so clima vien determináu poles carauterístiques orográfiques del tarrénpresentando la mayor parte del conceyu una esforia nes sos temperatures, nun amosando enxamás temperatures estremes. Nes zones más elevaes estos rasgos seles tienden a tornase más continentales, presentando un mayor rigor térmicu, y dellos fenómenos atmosféricos carauterísticos d'esti clima, como son les falopaes.

La so vexetación tamién ye variao, magar qu'anguañu la repoblación d'especies como los pinos y ocaliptos tan finando con ella. Índa asina entá podemos adicar delles manches de castañeos y carbayos y la formación de la viesca de riba nes vegues, siendo a acolumbrar del mesmu xeitu nes zones abellugaes del Navia y el Cabornel, la sufresna, tamién conocíu na zona como "el corcheiru".

añu | 1991 | 1996 | 2001 | 2004 | 2007 |
hab. | 2268 | 2040 | 1895 | 1820 | 1656 |

D'igual xeitu que los más de los conceyos pertenecientes a la comarca occidental asturiana, el fluxu poblacional de Villayón dende entamos del sieglu XX hasta los nuesos díes, úfremos unes pérdigues averaes de 2.500 habitantes, desurdiéndose dos etapes nidiamente estremaes y de siñu contrariu. La primer d'elles avargana de magar entamos del sieglu venti hasta la década de los sesenta, percanciándose nel entecensal de 1950-1960, el cuetu más eleváu d'habitantes con 5.335. Pela contra la segunda etapa, qu'entama nesta data y entá continúa güei, vien marcada por una pérdiga paulatina, dexando la población d'anguaño nes 1.840 persones. Esti amiyu vien motiváu principalmente polos movimientos migratorios a les zones centrales del país y a la vecina ya industrial Navia, anque esta cercanía con ella aidára-y tamién a caltener diches pérdigues, calteniendo la residencia nel conceyu muncha mán d'obra ellí emplegada. Por esta razón ye qu'equí nun se presenten unes cadarmes demográfiques mui desequilibraes, amosándonos una población daqué más moza que los más de los conceyos de la zona occidental asturiana. Anguaño la población espúrrese ente seis parroquies, siendo la de Villayón la que concentra un mayor númberu de persones con una cifra soperior a los 150 habitantes.

En cuantes a la so actividá económica la estaya primaria sigui siendo'l que mayor númberu d'emplegos aporta, xenerando un total del 76,52% del emplegu llocal. La ganadería ye l'actividá que más se trabaya nel conceyu, siendo'l ganáu vacunu la principal cabañada de Villayón, tando anguaño la so producción orientada hacia la estaya láctea.

La estaya secundaria, malapenes sí tien representación nel conceyu, ocupando a un 8,19% de la población activa. La xamasca de la construción ye la de mayor númberu, habiendo les productores d'enerxía lléctrica la so importancia, gracies a los emplegos que xenera la central d'Arbón. Un datu a tener en cuenta dientro d'esta estaya ye que muncha mán d'obra del conceyu, trabaya nel conceyu de Navia, contabilizándose ellí el númberu d'emplegos procedentes de Villayón.

La so estaya terciaria de los servicios representa un total del 15,29% de los emplegos llocales, y ye l'únicu que ta nun enantu de cutio. L'actividad comercial, la hostelería y la enseñanza y la sanidá son les principales actividaes xeneradores d'emplegu, concentrándose les más d'elles na capital del conceyu.

Villayón déxanos delles muestres artístiques ufriéndonos un percorríu peles diferentes etapes hestóriques. D'esti xeitu mentaremos en primer llugar dos túmbalos neolíticos afayaos en Carrió, llocalidá de la parroquia de San Pedru de Villayón. N'Eilao alcontramos un asentamientu castreñu, utilizáu yá en tiempos romanos pa los sos trabayos nos españamientos auríferas. D'una época posterior ye la pizarra afayada en Carrió, cuya cronoloxía nun ta mui clara. Hai quien creye que pertenez al domeñu visigodu, y pola contra, otres persones apunten que ésta remana de la etapa de la monarquía Asturiana. Esta pieza refier a la esistencia d'una villa llamada Ciuscau na que vivía l'esclavu Auriolo xunto a un grupu de persones del pueblu.

Dientro la so arquiteutura relixosa, la representación más destacada correspuende a la ilesia de San Bartolomé de Parlero. Ta estructurada nuna sola nave, separtada del presbíteru al traviés d'un arcu de mediu puntu, tando la cabecera, más alta que la nave, rematada en forma plana. El pórticu al sur y al oeste, poseyen bancuu de piedra corríu. Guarda nel so interior un interesante retablu del sieglu XVIII de tres cais, onde la central espón la imaxe de La Virxe de La Veliella, de gran devoción en tol conceyu, a la drecha alcuéntrase la talla de San Bartolomé y a la so esquierda la imaxe de La Inmaculada. L'áticu ta presidíu por una composición de Santu Domingu baxo una decoración de motivos naturales.

Amás d'esta edificación el conceyu presenta otres con elementos importantes como la Ilesia de San Pedru de Villayón y que guarda nel so interior una bona talla de San Pedru, tamién en Villayón vemos la Capiella de San Xosé, mui pequeña y que guarda nel so interior una orixinal talla del patrón.

N'Oneta alcontramos la Ermida de Santa Maria, con talla de la Virxe d'Oneta. La Capiella de Llergomín de Zorea, presenta un retablu del sieglu XVIII, al igual que la Ilesia parroquial d'Arbón. Por últimu en Busmente alcuéntrase una capiella del sieglu XVIII.

L'arquiteutura rural y popular tamién ta presente nel conceyu, calteniédose delles casones blasonaes como les de Cotarón, Pisón y Pumariegu n'Oneta. O ls de Roque y Carbayales en Valdéu, y la d'Olaya en Lloréu. Toes presenten el so correspondiente escudu y referencia a la so concesión fidalga. Tamién son destacables les construciones de piedra con corredor d'Oneta y les cobiertes de cayuela de Busmente, recobiertes con lliébanes de maera.

La capital del conceyu ye la villa de Villayón, asitiada na parroquia de San Pedru a un altor de 357 metros so'l nivel de la mar. Ye, de llargo, el noyu más pobláu dientro de tol conceyu, y exerce la so capitalidá de magar 1868, añu nel que'l conceyu dixebrose de Navia, formando ayuntamientu independiente. Presenta unes paisades guapes y ablucantes, habiendo la gran sonadía de tener una gastronomía perllimada y abondosa, tal como queda reflexáu nel refrán que diz: «¿Quieni foi a Villayón y nun tornó fartón?».

• Juan Fernández Gamonal
• Juan Álvarez Villamil
• Vicente Álvarez Villamil
• Manuel García Junceda

• Páxina del Ayuntamientu (castellán)