Chihuahua

Hai evidencia de que los pobladores d'esta parte d'América siguieron solo como cazadores-pañadores siquier hasta 2000 e.C. Esta etapa carauterizar polos entamos de la doma del maíz. Poco dempués de 2000 e.C. identifíquense cultivos de calabaza. Ente los primeros sitios con regación agricultura de terraces inclúyese'l Cuetu Juanaqueña nel norte de Chihuahua, (aproximao ente 1300 y 1100 e.C. ). L'entamu de la cerámica apaez ente 1 y 400.

La primer evidencia de cultura nel estáu son los sitios de Samalayuca y Ranchu Coloráu nel noroeste del estáu, onde s'atoparon puntes de flecha con carauterístiques peculiares que dexen datales nel periodu Paleoindiu aproximao ente 1,000 y 7,000 e. C.

Hai evidencia de que los pobladores d'esta parte d'América siguieron solo como cazadores-pañadores siquier hasta 2000 e.C. Esta etapa carauterizar polos entamos de la doma del maíz. Poco dempués de 2000 e.C. identifíquense cultivos de calabaza. Ente los primeros sitios con regación agricultura de terraces inclúyese'l Cuetu Juanaqueña nel norte de Chihuahua, (aproximao ente 1300 y 1100 e.C. ). L'entamu de la cerámica apaez ente 1 y 400.^[2]

Norte y la Sierra de Chihuahua (300-1300): Mientres la dómina Pre-Colombina'l territoriu de Chihuahua tuvo ocupáu por distintes cultures, dalgunes algamando ciertu desenvolvimientu urbano y comercial. Notables d'esti periodu son la Cultura de Cases Grandes (300 e.C. - 1400), rellacionada coles Cultures Anasazi y Mogollón establecíes más al norte. La mesma cultura dexó delles muestres nel estáu como Cuarenta Cases y Paquimé puramente dicha. La evidencia suxure que se dedicaron al comerciu, agricultura y la caza. Los constructores orixinales d'estos establecimientos nun yeren los qu'atoparon los españoles el sieglu XVI. La declinación de los principales centros fargataos (de los que la Cultura de Paquimé formaba parte) empezó nel sieglu XIII, antes del apoxéu paquimense. Pal sieglu XV dellos grupos que poblaben les ciudaes acomuñaes a la Cultura de Paquimé abellugar na Sierra Madre Occidental, otros fuxeron al norte, onde se xunieron a los anasazis. Supónse que los grupos taracahitas actuales (yaquis, mayos, ópatas, tarahumaras) son al paecer descendientes de los fargataos. (Ver Oasisamérica)

L'este de Chihuahua (300-1300): Mientres el mesmu periodu, un pocu escontra l'oeste de Texas y Este de Chihuahua, los Jornado-Mogollón dedicar a la caza del bisonte (o búfalu), dexando pintures rupestres al norte del Ríu Bravo en Buecu Tanks, Texas. Sicasí nunca desenvolvieron una cultura tan avanzada como los vecinos de Cultura de Paquimé.^[3] Escontra'l 1300 yá sumieren. Al paecer los sumas y mansos qu'atoparon los esploradores europeos yeren los sos descendientes. Otros ocupantes nun dexaron buelgues tan impresionantes sinón delles pintures rupestres en dellos llugares del estáu.

El sur (300-1300): Esta zona yese clasificada como parte d'Aridoamérica, onde les tribus chichimecas son les ocupantes del llugar, estes evolucionaron nos actuales tepehuanes. Yeren cazadores, pañadores y llabradores.

En dalgún momentu ente 1300 y 1400, les cultures de más al norte, los anasazi y fargatáu colapsaron nel área de los actuales Arizona y Nuevu Méxicu. Nun hai una esplicación clara de asoceder, sicasí a la fin d'esa etapa los allugamientos anasazis taben abandonaos y la mayoría de los asentamientos fargatáu en Chihuahua y Nuevu Méxicu taben ocupaos por etnies distintes a los constructores d'estos sitios. Créese que los actuales indíxenes pueblu, incluyendo los tigues son los sos descendientes (de los anasazi). Los descendientes de los indíxenes pueblu caltuvieron a cultura semi-urbana y construyeron nuevos asentamientos, como los tigua, qu'entá permanecen nel área d'El Paso, Texas, y recibieron a los españoles cuando aportaron a la rexón. Los fargatáu paecen emigrar escontra'l suroeste y centru de Chihuahua, ensin caltener totalmente la so complexa cultura. Coles mesmes, diversos grupos tribales de cazadores pañadores ocupaben la metá Oriental del estáu, principalmente los Conchos, Tobosos o Túbares y otros menores(sumas, mansos, jumanos, pexe, coahuiltecas, julimes, guazapares, chínipas,^[4] cocoyomes, chonchos, huites, janos, jococames, jovas, témoris, xiximes). Mientres nel área central y de la Sierra madre Occidental créese que'l principal grupu posterior a la Cultura Paquimé (fargatáu) evolucionó nel de los Tarahumaras y otres etnies agora fuera del estáu (pimes y yaquis). Dalgunos como los tepehuanes y pimes tamién teníen poblaciones importantes, siendo toos al paecer sociedaes con comunidaes bien aisllaes, y non tan desenvueltes como los constructores del Noroeste, por demás agresives.

Ye bien revelador el fechu de que la mayor parte de les espediciones empobinaes escontra Nuevu Méxicu facer más pel llau de Sonora que pol de Durango y Chihuahua. Ye posible que'l terrén y l'hostilidá de los primeres ocupantes de la rexón fueren la razón, pero los de Sonora nun yeren más amistosos. El casu ye que les etnies del llugar yeren difíciles de contautar y bien partíes nel territoriu. Al sur del actual Chihuahua topábense los tepehuanes. Na rexón de Santa Bárbara y escontra el norte nel valle del Ríu Conchos, la conchería (los mesmos conchos y los sumas y jumanos, nun primer momentu los qu'establecieron contautu).^[5] Cuasi toos estos grupos (y otros que nun s'estremaben con un nome claru, pos en diversos momentos los mesmos grupos yeren nomaos de formes distintes o asemeyaes a los asignaos por otros esploradores), yeren lo que los españoles llamaben xente de les rancherías, pos la so población topábase llargamente distribuyida ensin que les sos cases tuvieren necesariamente allegantes, sinón separaes por grandes distancies (dellos quilómetros en dellos casos). Este ye entá'l casu de los tarahumares. La estimación de población indíxena de la Nueva Vizcaya ye de 350.000 habitantes. Pero ye solo una estimación, ya inclúi los actuales Chihuahua y Durango.^[5]

Na zona de Santa Bárbara primeramente asitiábense los tepehuanes. Estos estendíense por tol actual estáu de Durango y el sur de la Sierra Madre Occidental. Posesores d'una agricultura incipiente de calabaza, maíz, frijol, chile y algodón. Al paecer en guerra constante colos tarahumaras a los que esclavizaban, y tamién apoderaben a los acaxees de la sierra ente Durango y Sinaloa. Con una estructura relixosa complexa, practicaben la poligamia y al paecer el canibalismu. Yeren gobernaos por caciques, anguaño llamaos gobernadores indíxenes.^[5]

Más precisamente, la conchería, qu'incluyía a los conchos, pero tamién a los grupos nos valles de los ríos Conchos, Floríu y San Pedro, y más al norte de la confluencia col Ríu Bravo. Incluyía a los chinarras, chisos y tapacolmes. Tamién yera xente de ranchería, qu'en poques ocasiones vivíen n'asentamientos allegantes. Cazadores de coneyos, aguarones, bisontes, venados, y berrendos. Ellos habitaben en zones de los conceyos más al norte.

Los rarámuris ocupaben la zona al norte de Santa Catarina, hasta'l sur del la Sierra Madre Occidental. Yá teníen ciertu grau de desenvolvimientu agrícola y yeren tamién cazadores-pañadores. Naquella dómina (como na actualidá), yeren l'exemplu típicu de xente de la ranchería. Nes zones estremeres colos tepehuanes permanecíen al paecer en ciertu grau de conflictu, y en dellos casos yeren esclavizados por ellos. Cada ranchería o rexón yera gobernada por un cacique.

Los tobosos paecen ser parte de los grupos chichimecas, viviendo más escontra l'este del Ríu Conchos, hasta l'área conocida como'l Bolsón de Mapimí, tamién ye unu de los más grandes grupos indíxenes de Chihuahua.

Ye xeneralmente aceptáu que'l primer européu en llegar al área de Chihuahua foi Álvar Núñez Cabeza de Vaca ente 1528 y 1536, quien foi abandonáu nes costes de Louisiana y darréu esclavizado polos indíxenes de la zona. Más tarde fuxó escontra l'este, crució'l ríu Bravo ya internóse nel desiertu al este de Chihuahua. Ende tuvo contautu con conchos y tarahumaras, que lo empunxeron escontra la ruta del mar de Cortés.

Coles mesmes, la espedición de Nuño de Guzmán (1529-1531) sentaba les bases pa la colonización dende'l sur, conquistando los actuales espacios de Michoacán, Sinaloa, Jalisco, y Zacatecas. De primeres la colonización dirixir dende Ciudá de Méxicu. Sicasí en 1549 creóse la real audiencia de Nueva Galicia na villa de Santiago de Galicia de Compostela d'Indies y qu'en 1560 treslladar a la ciudá de Guadalaxara, polo que camudó'l so nome a Real Audiencia de Guadalaxara. Dende ende dirixiríense los esfuercios pa conquistar el norte de Méxicu. Les principales esploraciones fueron les de:

• Francisco de Ibarra en 1562 y 1566 (nel cursu de les cualos atopóse con Paquimé o Cases Grandes y fundó Durango en 1563, base de posteriores esploraciones dende'l sur). Unu de los sos soldaos (Rodrigo de Ríu de Lloza) fundó Santa Bárbara en 1564. Mientres esti periodu inicial, esta zona conozse como la Nueva Vizcaya incluyendo'l territoriu de Durango. Ye dende Durango dende onde parten les primeres esploraciones. L'oxetivu de los esploradores yeren les mítiques ciudaes d'oru de Cíbola y Quivira, mitu afitáu poles hestories de fray Agustín Rodríguez. (Anque'l primer establecimientu permanente asocedió en 1564 en Santa Bárbara, apocayá l'historiador Héctor Arres paez tener documentación que suxure un establecimientu anterior en Parral por misioneros franciscanos, nun hai sicasí nengún consensu al respeutu, inclusive ente los historiadores.)
• Diversos misioneros Franciscanos dalgunos de los cualos fundan Valle de San Bartolomé (güei Valle de Allende) en 1569, provenientes unos de la mariña de Sinaloa y otros dende Durango, ente ellos el primer misioneru na rexón paez ser fray Agustín Rodríguez quien predicó nel estáu a los indíxenes en 1581 (ver ref. 1581).
• Francisco Sánchez El Xamuscáu en 1581.^[5][6] Quién salió a buscar les Siete ciudaes d'Oru por instigación de fray Agustín Rodríguez, saliendo de Santa Bárbara y finando poco primero de tornar ende en 1582. El propósitu orixinal d'esta espedición yera la evanxelización polos franciscanos.
• Antonio d'Espeyu en 10 de payares de 1582.^[5] Saliendo de Valle de Allende, entós San Bartolomé pa esplorar Nuevu Méxicu.^[7]
• Gaspar Castaño de Sosa 1595^[8] Que siguió'l Ríu Bravo dende l'actual Monclova, anque ye más probable que se dirixiera al norte pol Ríu Pecos.
• Antonio Gutiérrez de Umaña y Francisco Leyba de Bonilla 1590.^{[ensin referencies]} Dende Santa Bárbara pa esplorar Nuevu Méxicu. 1594 Una espedición ensin autorizar escontra'l Norte, ye posible que pasara pol Ríu Bravo, llegara hasta Nuevu Méxicu y los actuales Arkansas y Kansas. Cuasi toa esta espedición ye conocida por un náhuatl sobreviviente que rellató'l fin de la historia.,^[9] l'indíxena foi atopáu en 1598 por miembros de la espedición de Oñate, abellugáu ente los indíxenes pueblu en Nuevu Méxicu.^[10]
• Vicente de Zaldívar en 1588.^[5]1598 P'atopar un camín más direutu a Pasu del Norte dende Santa Bárbara, en preparación de la espedición de Oñate. Les espediciones anteriores siguieren el Ríu Conchos hasta La Xunta col Ríu Bravo y de ende esti postreru escontra'l norte.^[11]
• Juan de Oñate n'abril de 1598 cruciando'l Ríu Bravo en Pasu del Norte, creando'l Camín Real al fundar Santa Juana en Nuevu Méxicu y percorrer la ruta de regresu escontra Ciudá de Méxicu. Llevaba consigo 30 families pa colonizar Nuevu Méxicu.
• Marqués de Rubí con Nicolás de la Fora y José Urrutia en 1766 pa definir les fronteres del norte.^[12]

Esta causó la evacuación de la población más septentrional de Nueva Vizcaya ente 1586 y 1588.

• Los primeres en llegar al estáu son, como se mentó, los misioneros franciscanos, que llegaren a la Nueva España dende l'entamu de la conquista en 1524. Dende Valle de San Bartolomé en 1574, empecipiaron la evanxelización de la población indíxena, Siendo los primeres paecen especializase nos conchos y chinarras, siguiendo principalmente les zones comunicaes peles primeres rutes (Camín Real de Tierra Adientro) ente Nuevu Méxicu y Durango.

En 1604 fundaron la Misión de San Francisco de Conchos (con Atotonilco como pueblu de visita), en 1607 la Misión del Tizonazu, cercana a la Misión de Indé (esta postrera en Durango). nun ye clara la razón pola cual, a pesar de tener contautu mientres décades colos tarahumaras, nun tuvieron enforma ésitu evanxelizándolos.

• Los misioneros xesuites partir pol centru y suroeste del territoriu actual. A partir de 1591 dende Sinaloa, dieron en fundar misiones ente los tepehuanes: Misión de Santiago Papasquiaro en 1599, Misión de Santa Catalina, Misión d'El Zape, Misión de Guanaceví, toes nel actual Durango, para d'ende avanzar ente los tarahumaras. Llueu la competencia ente dambes órdenes empecipióse una repartu de facto. Esti reafitar con conflictos como'l de 1677 en Yepómera, onde habitaben conchos y tarahumaras en dambes riberes del ríu. Los líderes de dambes órdenes na rexón (provinciales), qu'asignaron a los xesuites la Sierra Madre hasta Yepómera, y al este hasta la xunta del Río San Pedro y el Ríu San Llorienzo. Quedando la parte llana a los franciscanos.^[13] Los xesuites dedicáronse primero a establecer una rellación d'enfotu colos habitantes, aprendiendo les sos llingües, y formando la xerarquía social ente los tarahumares: siriame-gobernador, kapitani-capitán, jenerari-xenerales, biskari-fiscales. Dicha estructura subsiste entá.

El primer misioneru xesuita ente los tarahumares foi'l padre Joan Font, en 1604. Fundando la Misión de San Pablo de Tepehuanes (Balleza). La intención yera la d'esaniciar el conflictu ente tepehuanes y tarahumaras. Sicasí, ta abandonar col entamu de la Primer Rebelión Tepehuana en 1616. A la fin d'esta, fúndase la San Miguel de les Boques en 1630, primer ente los tarahumaras. Depués la de Misión de San Felipe en 1639 y la Misión de San Ignacio. Tola espansión detener cola Rebelión Tarahumara de 1646, la Rebelión de Guazapares de 1632 y a la Rebelión de la Confederación de Siete Naciones en 1644.

Bien darréu, escontra 1748 establécense los pueblos de misión de Santa Inés de Chínipas, Santa Teresa de Guazapares, San Javier Cerocahui, y Purísima Concepción de Tubares. Toes estes fundaciones viéronse atayaes poles diversu rebeliones. Nun ye clara la razón de les continues rebeliones, pero una causal posible ye l'entamu del procesu d'Amenorgamientu d'indios|amenorgamientu, que daba llugar al establecimientu de pueblos. A partir de la fundación d'estos, l'autoridá civil virreinal de la Nueva España exercía de momentu un poder enforma mayor sobre los indíxenes.

• En 1680 los colonizadores de Santa Fe, Nuevu Méxicu abellugar en Pasu del Norte, fuxendo de los indíxenes Pueblu quien tomaren la ciudá, permaneciendo ende doce años hasta que la espedición de Diego de Vargas reconquistó la zona en 1692.^[14]

El septentrión de la Nueva España yera consideráu un llugar bien ricu pero mal alministráu, por ello, el rei d'España Carlos III creo la comandancía xeneral de les provincies internes, que nun yera otra cosa más qu'un territoriu gobernáu por un capitán xeneral. Nesi momentu la nueva Vizcaya dixebrar del Virreinatu de la Nueva España.La capitanía xéneru crear en 1763, de primeres ocupaba les entós intendencies de Nueva California, Vieya California, Sonora y Sinaloa, Nueva Vizcaya, Nuevo León, Coahuila, Santander, y los territorios de Nuevu Méxicu y Texas.La so primer capital foi Arizpe, na intendencia de Sonora y Sinaloa, pero depués foi movida a la villa de san Felipe'l real de Chihuahua, na intendencia de Nueva Vizcaya.La capitanía de les provincies internes dura hasta 1813, cuando por órdenes del virréi José María Caleya la comandancia ye amestada de nuevu a la Nueva España

Poco dempués de la Independencia los federalistes llevantar contra Iturbide. Chihuahua xunir a la llucha, dempués d'un incidente ensin gran importancia en Janos. En Durango tomáronse midíes nun principiu contra'l movimientu, pero'l 5 de marzu de 1823 les tropes declaráronse a favor d'este, según la mayoría del pueblu. El Comandante Xeneral Cordero dimitió, al igual que fixo'l xeneral de brigada I. de la Corrolada, gobernador civil y militar en Durango, colo cual la diputación provincial declaró socesor a Juan Navarro como intendente, y a Gaspar de Ochoa, coronel de la guarnición, como comandante en llugar de Cordero.^[15]

Ver Ataques Apaches a Méxicu con una descripción detallada de los ataques contra y de los Apaches mientres el sieglu XIX, el principal problema de Chihuahua mientres tal sieglu.

L'orixe de la pallabra Chihuahua ye bien aldericáu por historiadores y llingüistes. Esisten cinco acepciones conocíes, poles que s'espón qu'esti nome provién de llingües como'l náhuatl y el rarámuri, del cual traduzse como "llugar onde se xunten les agües de los ríos" o "llugar de fábriques", o antigües llingües rexonales, como'l concho. Unu de los posibles oríxenes más conocíos ye'l náhuatl Xicahua, que significa "llugar secu y arenosu", pero nun esiste alcuerdu universal sobre esta hipótesis.

Al norte 31°48', al sur 25°38' de latitud norte; al este 103°18', al oeste 109°07' de longitud oeste.

L'estáu de Chihuahua representa'l 13 % de la superficie del país. Siendo asina l'estáu más grande de la República Mexicana.

L'estáu de Chihuahua colinda, al norte, con Nuevu Méxicu y Texas ; al este, con Coahuila ; al sur, con Durango; al suroeste, con Sinaloa; y, al oeste, con Sonora

L'estáu de Chihuahua ta conformáu por trés grandes rexones denominaes Sierra, Llanura o Pandu y Desiertu, qu'asoceden d'oeste Willamette 100th quip all - a este en forma de grandes bandes. Esto da-y al clima y la xeografía condiciones inmensamente contrastantes y dan-y al estáu les sos imáxenes más conocíes: los sos grandes ermos, montes, cañones y montes.

La Sierra de Chihuahua ta conformada pela zona más septentrional de la Sierra Madre Occidental, que nel territoriu algama'l so mayor altor nel Cuetu Mohinora, con 3 333 msnm. Entiende un terciu de la superficie del estáu y ye una zona bien accidentada de grandes montes y fuécares o cañones entá más grande que'l Cañón del Colorado n'Estaos Xuníos, ta cubierta de trupos montes de coníferes, a esceición del fondu de les fuécares, que por cuenta de la poca altitú tienen un clima y vexetación tropical mientres el branu y clima templáu mientres l'iviernu. Les temperatures no fondero de les fuécares pueden superar los 40 °C pel branu y bien escasamente cayen a menos 0 °C nel iviernu, ente que nes partes altes el clima ye semifrío con máximes qu'escasamente superen los 30 °C pel branu y que pueden llegar a cayer per debaxo de los −20 °C nel iviernu. La precipitación permediu añal d'esta zona varia ente los 750-900 mm añales, arrexuntaes principalmente nos meses de mayu a setiembre. Nos meses de payares a marzu ye avezáu que se rexistren nevaes que varien n'intensidá según l'altitú. Ye una zona de gran riqueza maderera y minera, habitada polos grupos indíxenes del estáu, que son unos de los sos principales curiosos turísticos. Na Sierra atopen la Fuécara del Cobre y la Cascada de Basaseachi, dambos llugares turísticos de fama nacional y mundial.

El pandu ye una zona de transición ente la sierra y el desiertu. Ye la estensión más al norte de l'Altiplanicie Mexicana qu'empieza dende El Bajío. Ye una estepa onde la so vexetación depende de les agües estacionales. Mientres esta temporada reverdecen camperes, forraxes y pequeños arbustos, que mientres les seques peracábense. Les precipitaciones son más escases que na sierra, rexistrándose 400 mm d'agua en permediu al añu, arrexuntaes nos meses de branu (xunetu, agostu y setiembre). Les temperatures son extremosas pudiendo algamar los 40 °C nel branu y llegando inclusive a los −15 °C nel iviernu, les nevaes son esporádiques nos meses de payares a marzu. Nesta zona llevar a cabu agricultura d'envernada, pero tamién esisten importantes desarrollos d'agricultura de riego, con ayuda de los ríos y preses. Atópase travesada por delles serranías, anque'l so terrén ye mayoritariamente planu. Na pandu atopa la principal zona agrícola y ganadera del estáu, según l'asentamientu de la mayoría de la población y les sos principales ciudaes.

El desiertu constitúi una tercer parte del territoriu chihuahuense. Ye l'allongamientu nel estáu del Bolsón de Mapimí y forma parte del gran bioma norteamericanu denomináu Desiertu de Chihuahua por tar na so mayor parte en territoriu del estáu y que s'estiende tanto al vecín estáu de Coahuila como al norte, a los Estaos Xuníos. Ye una gran cuenca endorreica onde les corrientes d'agua nun tienen salida y son consumíes por evaporación. El so territoriu ye mayoritariamente planu, anque tien serranías de baxu altor que lo crucien, cuasi toes elles en sentíu norte-sur. El clima d'esta zona ye bien secu, les precipitaciones escasamente superen los 250 mm añales, les temperatures lleguen a superar los 40 °C mientres el branu y pel hibiernu suel haber xelaes, anque non tan intenses como na zona serrana, la cayida de nieve tamién se da nesta rexón anque ye menos frecuente. En Villa Afumada diose la temperatura más baxo rexistrada en Chihuahua, de −30,4 °C en xineru de 1962.^[16] Les dunes de Samaluyca son un gran curiosu d'esta zona, allugaes al sur de Ciudad Juárez.es la única rexón de Méxicu en que puede esfrutase esti curiosu, una y bones esti inmensu arenal cubre más de 150 quilómetros cuadraos.

L'estáu de Chihuahua atópase enclaváu nel centru del continente, arrodiáu de grandes cadenes montascoses que lo alloñar de les costes y les zones húmedes, polo cual el clima ye mayormente secu y con agües escases, lo cual inflúi notablemente na hidrografía. Al tar nuna situación mediterránea, crucia pol so territoriu la Divisoria Continental de les Amériques, y por ello nel so territoriu atopen ríos tantu de l'aguada del Golfu de Méxicu, como de l'aguada del Pacíficu. Amás esiste una tercer aguada, particular del norte de Méxicu, constituyida poles cuenca zarraes del desiertu denomada Aguada Interior ya inferior.

Ye la principal del estáu, drena más de la metá de la superficie y alla pertenecen los dos principales ríos del estáu, el ríu Bravo del Norte, que señala la frontera con Texas y el ríu Conchos, afluente del Bravo y el más caudalosu ríu del territoriu de Chihuahua. Ye amás el mayor afluente del ríu Bravu procedente del territoriu mexicanu. El ríu Conchos ye la columna vertebral d'esta aguada. Nél descarguen toles corrientes del centru y sur del estáu, ente les que s'inclúin el ríu Chuvíscar, ríu Sacramento, ríu Floríu, ríu San Pedro, ríu Parral, ríu Valle de Allende y ríu Santa Isabel.

A esta aguada correspuenden les corrientes que nacen a lo cimero de la Sierra Madre Occidental y bástiense escontra l'oeste de la divisora continental, esto convierte al estáu de Chihuahua n'orixe de grandes ríos que traviesen los estaos vecinos como'l ríu Yaqui, el ríu Mayo y el ríu Fuerte, que nel territoriu estatal reciben el nome de ríu Papigochi, ríu Candameña y ríu Verde respeutivamente.

Ye la menor de los trés y ta formada poles carauterístiques particulares de la xeografía chihuahuense. En tou Méxicu namái esisten cinco ríos d'importancia que desaguan en cuenques interiores, y dellos, trés tán nel estáu de Chihuahua, son; el ríu Cases Grandes, el río Santa María y el ríu Santa Clara. Toos terminen en llagunes estacionales allugaes nel desiertu al norte del estáu, son ríos mayoritariamente estacionales y mientres les temporaes de mayor temperatura permanecen secos. Na actualidá les sos agües fueron represadas y aprovechaes pal riego, lo que llevó a la desapaición de la so corriente y l'estinción de les llagunes en que desaguaben.

Chihuahua estremar pola so fauna tipu ártica, que ye práuticamente la mesma fauna que tien el restu d'América del Norte. Asina, nesti estáu del norte de Méxicu pueden atopase animales como l'osu negru, el coyote, l'águila calva, el venado de cola blanca, el bisonte americanu, el muflón canadiense o'l berrendo ente otros. El llobu mexicanu cuasi sumió nel estáu de Chihuahua mientres el sieglu XX, anque por suerte grupos de proteición a la fauna llocal llograron reproducir y reintroducir al llobu mexicanu al so hábitat natural n'alcuerdos colos rancheros y autoridaes del estáu. El puma, o lleón de monte paez frecuentar les sierres de pinu-encino. N'altos montes de la Sierra Madre Occidental atópase una especie rara d'abetu, llamáu Abies durangensis, crez nos conceyos colindantes con Sinaloa y Durango.Un rumor que podría ser una lluz d'esperanza podría ser la inda esistencia del osu platiáu mexicanu o osu gris mexicanu una subespecie d'osu gris la cual creíase estinguida pero llegó a creerce qu'entá podría siguir con vida'l la rexón montascosa de la sierra madre onde se cree que se-y columbró en llugares como'l cuetu de la campana y en santa clara y el nial,a lo que solo se puede esperar qu'esto apuerte a ciertu a favor de la fauna mexicana y del estáu.En Méxicu realizóse la mayor matanza de bisontes en dellos periodos históricos hasta llograr la so estinción nel territoriu nacional. En 2002, el gobiernu de los Estaos Xuníos donó críes y dellos exemplares nuevos al gobiernu mexicanu pa reintroducilos a la vida selvaxe nes reserves naturales del cañón de Santa Helena y Boquillas del Carmen, que s'alluguen nes riberes sureñes del Ríu Bravo y los pacionales fronterizos con Nuevu Méxicu nel conceyu de Janos.^[17] Haise re introducíu oficialmente en payares de 2009 al bisonte americanu nes planicies del norte de Méxicu, esperando una puesta recuperación de la especie onde solía pastiar en sieglos anteriores dientro de la Reserva de la biosfera L'Unu.^[18] L'establecimientu de cercos pa delimitar les divisiones internacionales o en pequeñes propiedaes frenó les migraciones naturales interregionales d'esta especie.

Flora y fauna de Chihuahua
Ursus americanus	Felis concolor	Tamiasciurus	Bison bison	Aquila chrysaetos
Meleagris gallopavo	Crotalus durissus	Antilocapra americana	Canis lupus baileyi	Ovis canadensis
Acer saccharinum	Opuntia ficus-indica	Echinocactus grusonii	Cylindropuntia imbricata	Pinus ponderosa

Según el II Censu de Población y Vivienda lleváu a cabu pol Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) con fecha censal del 12 de xunu de 2010, el total de población del estáu de Chihuahua ye de 3 406 465 habitantes, lo cual da-y el 11° llugar ente les entidaes federatives de Méxicu por población.^[19] D'esti total poblacional, 1 692 545 son homes y 1 713 920 son muyeres.^[19] La tasa de crecedera añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 1.0%.^[20] La edá permediu de la población ye de 25 años.^[21]

Nel periodu de 2000 a 2005 calcúlase qu'emigraron escontra Estaos Xuníos 49,722 persones. L'estáu tuvo una inmigración de 82,000 persones ente 2000 y 2005 provenientes de Veracruz (17.6%), Estaos Xuníos (16.2%), Durango (13.2%), Coahuila (8.0%) y Chiapas (4.5%). Créese que la mayor parte de los cualos facer escontra Ciudad Juárez, onde hai una importante población d'inmigrantes de Centro y Suramérica que de normal nun son contabilizaos nos Censos Federales por medrana a ser deportaos. La razón del movimientu poblacional escontra l'estáu, particularmente escontra Ciudad Juárez, ye poles dificultaes llaborales que se tienen nos estaos d'orixe de los migrantes, sicasí, Ciudad Juárez tien una importante ufierta d'emplegu, particularmente nel sector maquilador, asina mesmu lleguen al estáu munches persones col enfotu de buscar cruciar escontra Estaos Xuníos, munches al nun llogralo permanecen na franxa fronteriza, onde munchos finalmente s'establecen definitivamente.

Sicasí la población de Chihuahua atópase partida deforma bien desemeyada nel territoriu, siendo unu de los estaos con menos densidá poblacional, siendo ta en 2000 de 12 habitantes per quilómetru cuadráu,^[22] de los 3,241,444 habitantes, cuasi dos terceres partes, 2,072,129, habiten namái nos conceyos de Juárez y Chihuahua.

Tres les Ciudad Juárez y Chihuahua, namái otres tres poblaciones superen los cien mil habitantes, y son Parral con 110,147 habitantes, Cuauhtémoc con 134,725, Delicias con 117,187 habitantes.

Los principales grupos étnicos del estáu de Chihuahua son:

Con al respective de la etnia, l'estáu tien una de les mayores poblaciones de mestizos y blancos, esta postrera con un enclín bien evidente na rexón norte de Méxicu. La mayoría de les persones dientro del estáu son d'orixe español, alemán y estadounidences. Los mestizos tamién son numberosos nel estáu.

Mestizos: Son la principal etnia poblacional del estáu; el so orixe ye de cruciar ente indíxenes y españoles.

• Indíxenes:
  • Tarahumaras: Son la principal etnia indíxena del estáu, denominar a sigo mesmos como Rarámuri que significa "pie corredor" na so llingua nativa, lo cual fai referencia a la so particular habilidá de correr grandes distancies. Habiten n'amplios sectores de la Sierra Madre Occidental, a la que se da llocalmente el nome de Sierra Tarahumara, sicasí, la emigración por razones principalmente económiques dieron llugar a importantes asentamientos n'otros sitios del estáu, principalmente les ciudaes de Chihuahua y Ciudad Juárez.

El significáu exactu de la pallabra "Rarámuri" ye aldericáu na actualidá, pos al falar con integrantes de dichu grupu cultural, munchos nieguen que signifique "Pie corredor" y dicen que significa "la xente", en contraposición a la pallabra "chabochi" que fai referencia a los mestizos y al home blancu.[1].

Según les creencies relixoses de dichu grupu, Onorúame (Dios), creó a los Rarámuri dándo-y a una figura de folla masculino tres soplidos pa da-y vida, soplíes que representen los trés almes que na so creencia tienen los varones y dando cuatro soplidos a una figura de folla femenino, apurriéndo-y cuatro almes (una más que los homes, pos la muyer tien la posibilidá de parir). L'hermanu de Onorúame, pretendió asonsañalo faciendo figurillas de cenices, pero cuando sopló pa da-yos vida, solamente facer una vegada creando asina a los "chabochis" (mestizos y caucásicos), que dientro de les sos creencies solamente tienen una alma.

Ye por esto, que munchos creen que la pallabra "chabochi" fai referencia a "los fíos del diañu", pero'l so significáu exactu ta esleíu, pos munchos Rarámuris dicen que solamente significa "los de pelusa na cara" (faciendo referencia a les barbes).

• Tepehuanes del norte: Denominaos d'esta manera pa estremalos de los Tepehuanes qu'habiten nel sur del estáu de Durango, colos cualos tienen importantes diferencies, ellos mesmos dan el nome de ódame, son el segundu grupu étnicu del estáu y habiten principalmente nel conceyu de Guadalupe y Calvo, siendo'l so principal asentamientu Baborigame.

• Guarijíos: Son un grupu étnicu estremáu principalmente pola so llingua, anguaño atópase dellos asentamientos namái nos conceyos de Chínipas y Uruachi.

• Pimas: Son el menor grupu indíxena del estáu, los sos principales asentamientos atópase en Temósachi, en delles comunidaes como El kipor, La Dura, nel conceyu de Maicoba estáu de Sonora, denominar como O'odham pa estremalos de los pimas Tohono O'odham habitantes del estáu norteamericanu d'Arizona. Estrémense principalmente na variante que de la so llingua.

• Inmigración Europea [[Ficheru:Neña menonita en

Cuauhtémoc.jpg|miniaturadeimagen|Neña menonita en Cuauhtémoc, Chihuahua.]]

• Menonites: De 100 000 menonites d'orixe alemán que viven en Méxicu,^[23] unos 90 000 tán establecíos en Chihuahua;^[24] son el mayor grupu étnicu non indíxena del Estáu.^[25] Pertenecen a una comunidá endogámica, bien relixosa, d'orixe xermánicu, qu'emigró dende la provincia canadiense de Manitoba en perdiendo los sos privilexos metanes una campaña germanofóbica mientres la Primer Guerra Mundial y depués de ser convidaos a Méxicu pol gobiernu d'Álvaro Obregón que cubrió los gastos de treslláu.^[26] Son menonites, siguidores de les creencies de Menno Simons, un líder de l'ala pacifista del movimientu anabaptista mientres la Reforma Protestante.^[26] En 1922 empecipióse la inmigración cola llegada de 3 000 persones (que s'establecieron na so totalidá en Chihuahua), y pa 1927 yá s'establecieren 10 000 en Méxicu, partíos ente los estaos de Chihuahua, Durango, Campeche y Zacatecas.^[26]

Práuticamente la totalidá de la población (98%) ocupar de llabores agrícoles, destacando la producción de ceberes, frutales y hortolices. Coles mesmes, apoderen la conserva de frutos y vexetales y l'embutíu de carnes fríes, salaes y afumaes.^[27]

• Mormones: Son el menor grupu étnicu non indíxena del estáu.^[25] Pertenecen a una comunidá relixosa endogámica qu'emigró dende Utah nos Estaos Xuníos.^[25]

Población de 5 años o más, según la relixón que profesa nel estáu de Chihuahua:

• Católica - 84.6%^[28]
• Protestante y evanxélica - 7.1%^[29]
• Bíblica non evanxélica - 2.0%^[30]
• Ensin relixón - 5.1%^[31]

Principales ciudaes de Chihuahua (más de 10 000 hab.)
	Ciudá	Población (habitantes)
01	Ciudad Juárez	1 321 004
02	Chihuahua	809 232
03	Delicias	118 071
04	Cuauhtémoc	114 007
05	Parral	104 836
06	Nuevo Casas Grandes	55 553
07	Camargo	40 221
08	Jiménez	34 281
09	Ojinaga	22 744
10	Meoqui	22 574
11	Aldama	18 642
12	Madera	15 447
13	Guachochi	14 513
14	Ascensión	13 456
15	Saucillo	11 004
16	San Juanito	10 535
Los datos de población correspuenden al Censu de 2010.

El 86.5%^[32] de la población del estáu de Chihuahua vive en nucleos urbanos, lo cual convertir n'unu de los más urbanizaos.

Los 10 conceyos más poblaos (2010)[33]
Posición	Conceyu	Escudu	Cabecera Municipal	Población
1	Juárez		Ciudad Juárez	1 332 131
2	Chihuahua		Chihuahua	819 543
3	Cuauhtémoc		Cuauhtémoc	154 639
4	Delicias		Delicias	137 935
5	Hidalgo del Parral		Parral	107 061
6	Nuevo Casas Grandes		Nuevo Casas Grandes	59 337
7	Guadalupe y Calvo		Guadalupe y Calvo	53 499
8	Guachochi		Guachochi	49 689
9	Camargo		Camargo	48 748
10	Jiménez		Jiménez	44 833

L'Estáu de Chihuahua cunta con tres aeropuertos internacionales:

• Aeropuertu Internacional General Roberto Fierro Villalobos (Chihuahua, Chihuahua)
• Aeropuertu Internacional Abraham González (Ciudad Juárez, Chihuahua)
• Aeropuertu Internacional de Creel (Bocoyna, Chihuahua)

Acordies con l'estudiu 'Competitividá de les ciudaes mexicanes 2007', realizáu pol Centru d'Investigación y Docencia Económica (CIDE), Chihuahua ocupa la segunda posición na llista de les ciudaes más competitives del país.

En 1973 un grupu d'industriales locales creó la organización civil Desarrollu Económicu del Estáu de Chihuahua (DESEC), qu'empezó a formular estratexes concretes por que los 3 niveles de Gobiernu facilitaren la instalación de más empreses na ciudá.

La primera trasnacional que llegó a Chihuahua foi Ford Motor Company, qu'abrió una de los armadores de motores más modernes del momentu.

Siguiéron-y otres firmes como:

• Honeywell
• Lexmark
• Lear Electric Systems
• Goodyear

Arriendes de les inversiones estranxeres creóse Parques Industriales de Chihuahua, qu'ufierta instalaciones de primera a les empreses más esixentes.

Una ferramienta base pal despegue económicu de Chihuahua foi la Llei de Desarrollu Económicu del Estáu, diseñada por qu'en cada rexón, acordies coles sos carauterístiques, impleméntense condiciones y facilidaes específiques por que les empreses puedan establecese nel menor tiempu posible.

Como exemplu de la inversión estranxera na entidá atopa Compañía Minera Dolores.

Esta empresa, subsidiaria de la minera canadiense Minefinders, invirtió cerca de 250 millones de dólares nel Conceyu de Madera, onde s'atopa la Mina Dolores, y onde va estrayer oru y plata mientres los próximos 15 años.

Específicamente, nel Ejido Huizopa, xeneráronse más de 500 emplegos direutos ya indireutos; amás, creáronse diversos programes económicos, sociales y ambientales al so favor. Al amparu de la Mina Dolores tamién se tán conformando empreses de los pobladores y ejidatarios que van emprestar diversos servicios a la mina.

La Mina Dolores empecipió en febreru de 2009 la etapa de producción comercial, onde amás se tán xenerando importantes obres d'infraestructura, como caminos, enerxía llétrica y pontes, ente otres.

En Chihuahua hai más de 60 mineres canadienses que xeneren emplegos na entidá y de la mesma atraen inversiones a la rexón y al país.

• L'estáu de Chihuahua ye la quinta economía Nacional con un ingresu per cápita de $12,284.00 dólares. [2], [3]
• Ciudad Juárez ye considerada la meyor ciudá pa invertir nel país.gobernador-cesar-duarte-jaquez/
• La ciudá de Chihuahua ye la primera con mayor índiz de competitividá social en Méxicu.[4]

Anque d'alcuerdu a la ONX nel so analís de Desarrollu Humanu Municipal del 2003, el Conceyu ocupa'l Llugar 27 ente los de mayor ingresu. (Ver Enllaces esternos).

• Primer llugar en Personal ocupáu pola industria manufacturera d'esportación en Méxicu.^{[necesita referencies]}
• Primer llugar como xenerador de valor amestáu na industria manufacturera d'esportación en Méxicu.^{[necesita referencies]}
• Segundu llugar en receición d'inversión estranxera.^{[necesita referencies]}
• Primer esportador manufacturero de Méxicu.^{[necesita referencies]}
• Segundu llugar n'establecimientos maquiladores.^{[necesita referencies]}
• La ciudá de Chihuahua tien el segundu llugar en calidá de vida nel país. [5]
• Ciudad Juárez ocupa'l novenu llugar calidable de vida del país.^{[necesita referencies]}

El desenvolvimientu industrial nel Estáu de Chihuahua ta basáu n'Agrupamientos Industriales. Son seis los agrupamientos industriales, que xeneren más de 300,000 emplegos, en 406 plantes establecíes nel Estáu. Esisten cuatro nueves árees d'oportunidá dientro del desenvolvimientu teunolóxicu industrial que ta adquiriendo la entidá onde la mano d'obra ye más calificada.

Los seis Agrupamientos industriales son los siguientes:

• Electrónica y Telecomunicaciones
• Automotriz y Autopartes
• Confección
• Agroindustria y Alimentos
• Forestal y Muebles
• Materiales pa la Construcción y Minería

Los cuatro árees d'oportunidá son les siguientes:

• Aeroespacial
• Electrodoméstico
• Teunoloxía de la Información
• Bioteunoloxía

La industria manufacturera nesta entidá reporta 9,917 unidaes económiques, ente les que s'atopen: plantes pa la fabricación d'estructures mecániques, tanques y calderes; fabricación, arreglu y/o ensamble de maquinaria, equipu y accesorios llétricos según tamién apaecen tremaos en barrios y llocalidaes: tortillerías, ferreríes ya imprentes.

La Industria Maquiladora cuenta con 425 plantes en 25 parques industriales, que representen el 12.47% de les plantes maquiladoras en Méxicu, y nes que s'empleguen 294,026 persones, el 24.35% de los emplegos de maquiladoras en Méxicu.

L'agricultura chihuahuense sobresal na producción d'avena, papa y trigu, anque poques tierres disponen d'agua para riego. Ente les colleches más importantes de riego tán les de trigu, algodón, maíz, sorgu, cacahuate, soya, alfalfa, chile verde y avena.

Nes tierres d'envernada destaquen les colleches de maíz, frijol, papa y avena. L'estáu de Chihuahua ye famosu poles frutes que produz; La collecha más abondosa ye la de mazana, que se produz en más de 30 variedaes, siendo la más destacada la "rede delicious".La sandía y el melón tamién representen una parte bien significativa de la producción.La carne de res de Chihuahua ye famosa en tol país. Esta fama llogróse gracies a les grandes estensiones de pacionales y carbes con que s'alimenten los animales. Coles mesmes, la producción de lleche ye importante yá que con ella ellaboren dellos tipos de quesu.Tamién se críen puercos, cabres y carneros, anque la so producción nun ye tan importante como la de vacunos. Unu de los recursos económicos de más importancia nel estáu ye la silvicultura.

Ente la industria d'artesaníes de Chihuahua atopamos les testiles de llana, talabartería, cestería, trabayos en madera, xuguetes y preseos musicales.

El total de población económicamente activa ye 1,235,900 estremada en 812,166 homes y 423,734 muyeres.

• Lugar 7 nel Índiz de Marxinación pal añu 2000 -87.22^[34]
• Llugar 9 nel Índiz de Marxinación pal añu 2005 -.71946^[34]

Chihuahua tien una esquisita variedá de platillos y comida rexonales, ellaborada en base de carne de res la mayoría d'ellos, pos equí críase ganáu bovino calidable, como'l famosu cara blanca (Hereford) Brangus, Angus y Charolais; ente otros. Los cortes más finos deliciosos sirvir nos restoranes acompañaos de papa al fornu y cebolla asada.

Por cuenta de los climes estremos de la rexón los primeros pobladores ver na necesidá d'aprovechar los curtios periodos de collecha pa caltener y almacenar alimentos. Y ye por ello que dientro de los usos y costumes gastronómicos chihuahuenses ta'l deshidratar, a ensugar los granos, los vexetales, les frutes ya inclusive les carnes.

Ente los sos platillos más tradicionales atópase'l chile coloriáu con carne seco, machucar a la mexicana o con güevu, el chile con asaderu, chile pasáu con carne o con quesu, tortielles de farina, harinillas (pan fechu a base de maíz), la tradicional carne asao al carbón o les cortes de carne tipo americanu, según la deliciosa discada, oreyones de frutes (frutes deshidratadas), oreyones de calabacita con quesu, quesu ranchero, quesu menonita, asaderu, chorizu Camargo, según tamién puede esfrutase de deliciosos platillos de pexe fresco de les preses del Estáu tales como son: el caldu d'osu (caldu de bagre con verdures), mojarra frita o una deliciosa trucha arcu iris al cilantro o a la mostaza o bien postres como pay de nuez y de mazana.

Otru patillo típicu son los burrinos, que trescendieron les fronteres. Son preparaos con tortielles de farina y rellenos de carne de res o gochu, frijoles o chile con quesu. Ente otros guisaos, con un sabor único que solo equí se ye posible atopar. Destaquen los burrinos de Villa Afumada, que son toa una tradición.

De Cuauhtémoc. Lo que más fama dio son los productos peculios de los campos menonites foi'l so quesu y otros lácteos como mantega y crema. Esti quesu menonita, tamién llamáu quesu Chihuahua, llogró un llugar importante nel consumu nacional ya internacional.

Amás Chihuahua güel a mazana, sabe a mazana y ufierta al visitante les meyores mazanes de Méxicu. Nos fértiles valles que riega'l ríu Papigochi, la primavera españa en miles de flores que dempués se camuden n'esquisites mazanes, dando orixe a deliciosos platillos ente los que destaca'l pay de mazana.^[35]

Chihuahua cunta con un equipu de fútbol na Lliga d'Ascensu de Méxicu: Fútbol Club Juárez en Ciudad Juárez y dos na Segunda División de Méxicu: los Indios de la UACJ en Ciudad Juárez y los Doraos de la Universidá Autónoma de Chihuahua en Chihuahua (Chihuahua). L'estáu tuvo enantes equipos profesionales de béisbol y baloncestu: los Doraos de Chihuahua y los Indios de Ciudad Juárez (béisbol). Tamién cunta con un equipu na Lliga Nacional de Baloncestu Profesional, los Indios de Ciudad Juárez (baloncestu)

Anguaño cunta cola Lliga Estatal de Béisbol de Chihuahua con 10 equipos: Indios de Ciudad Juárez (béisbol), Doraos de Chihuahua, Algodoneros de Delicias, Faraones de Nuevo Casas Grandes, Manzaneros de Cuauhtémoc, Mazorqueros de Camargo, Mineros de Parral, Colloraos de Jiménez, Soles de Ojinaga y Venados de Madera.

Tamién nel basquetbol cunta cola Lliga de Baloncestu Estatal de Chihuahua.

L'estáu foi sede de la Vuelta a Chihuahua, una carrera de ciclismu puntuable pal UCI America Tour. En 2012 inauguróse El Dorado Speedway, un circuitu oval qu'alluga carreres de la NASCAR Toyota Series.

• Shandong (2006)^[37][38]
• Henan (2006)^[37][39]
•  Estaos Xuníos d'América (2006)^[37][40]
•  Estaos Xuníos d'América (2007)^[37][41]
•  Méxicu (2013)^[42][43][44]

La ciudá de Chihuahua tien Consulaos de 2 países.

• Estaos Xuníos (Consuláu Xeneral)^[45]
• España (Consuláu Xeneral)^[45]

• Congresu del Estáu de Chihuahua
• Conceyos de Chihuahua
• Gobernantes de Chihuahua
• Escudu de Chihuahua
• Desiertu de Chihuahua
• Chamizal
• Himnu del Estáu de Chihuahua
• Tarahumara
• Organización territorial de Méxicu

• Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía, INEGI. «Páxina oficial». Consultáu'l 2007.

• Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal, Secretaría de Gobernación. «Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu». Archiváu dende l'orixinal, el 18 de payares de 2014. Consultáu'l 2007.

• INEGI (1997). División territorial del estáu de Chihuahua de 1810 a 1995. Aguascalientes: Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía.

• (1978) Historia de Méxicu. Méxicu: Salvat.

• (1978) Impresora y Editorial Mexicana, San Mateo Tecoloapan, Edo. de Méxicu: Historia de Méxicu, 6 Tomo 6, páx. 1227. ISBN 968-32-0006-0.

• Phillips Jr., David A. (2005). Springer: Journal of World Prehistory, Prehistory of Chihuahua and Sonora, Méxicu, 1. ISBN 9683200060.

• Ref. EAPS«El Paso Archeological Society». Consultáu'l 16 de xineru de 2007.
• Ref. CBBS«Center for Big Bend Studies». Archiváu dende l'orixinal, el 30 d'avientu de 2006. Consultáu'l 16 de xineru de 2007.

Chronology of Southwestern Archaeology

• Ref. MTSU«PROJECTILE POINT TYPES Bybliography». Consultáu'l 16 de xineru de 2007.

Chronology of Southwestern Archaeology

• Ref. UCSD«Chronology of Southwestern Archaeology». Consultáu'l 16 de xineru de 2007.

Center for the Study of the First Americans_Resources and links

• Ref. CSFA«Center for the Study of the First Americans_Resources and links». Consultáu'l 16 de xineru de 2007.

• Sitiu de la Biblioteca del Congresu y la BNE pa la bibliografía de les Esploraciones Españoles n'América del Norte Billingüe
• Frontera,+de+los Dominios+del Rei,+en+la+America+Septentrional.&style=esbib&legend = Llibrería del Congresu, Mapa, qu'entiende la Frontera, de los Dominios del Rei, na América Septentrional.
• = /home/www/data/gmd/gmd429/g4295/g4295/np000060.sid&style = esbib&itemLink = r?intldl/esbib:@field (NUMBER+@band(g4295+np000060))&title = A%20map%20of%20the%20Internal%20Provinces%20of%20New%20Spain. A map of the Internal Provinces of New Spain

• EPB2004Penagos Belman, Esperanza. «Cuicuilco, setiembre-avientu, Investigación Diagnóstica sobre les Misiones Xesuites na Tarahumara, añu 11,num032». Distrito Federal: Escuela Nacional d'Antropoloxía y Historia. Archiváu dende l'orixinal, el 7 de payares de 2006. Consultáu'l Mar 01 2007.

• chi.itesm.mx
• nuevacasasgrandes.org

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Chihuahua.
• Gobierno del Estáu de Chihuahua — sitio web oficial
• Sitio de la Secretaría de Desarrollu Industrial del gobiernu del estáu de Chihuahua
• Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu: Chihuahua
• Ver Propuesta de Bandera de Chihuahua Animada ya Himnu del Estáu.YouTube

• De la Biblioteca de Kansas, reproducción del llibru "Campaña en Nuevu Méxicu col Coronel Doniphan" por Frank S. Edwards 1847, con detalles y reportes de les Batalles de Sacramento y El Bracito N'inglés, Dominiu Públicu
• De la Biblioteca de Kansas, reproducción del llibru "Comerciu de les Praderíes" por Josiah A. Gregg 1844 vol.1, y 1845 vol.2, con detalles de viaxes nel Oeste incluyendo Chihuahua y Nuevu Méxicu ente 1839 y 1840N'inglés Dominiu Públicu
• Rebeliones Indíxenes en Durango, la mayoría de les cualos arreyaben tamién a Chihuahua N'inglés
• Gobernadores de Chihuahua
• Unidá d'Estudios Históricos y Sociales de la Universidá de Ciudad Juárez, estensión Chihuahua